Y. KEMAL, A. YORULMAZ VE S. ALTINSAY’IN ESERLERİNE LOZAN MÜBADELESİ’NİN YANSIMASI - 1

YEDİTEPE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ YASAR KEMAL, AHMET YORULMAZ VE SAB ALTINSAY’IN ESERLERİNE LOZAN MÜBADELESİ’NİN YANSIMASI Sibel ERCAN ÖNSÖZ Bu tezde genel bir baslıkla ifade etmek gerekirse Lozan Nüfus Mübadelesi’nin Türk Edebiyatı’na nasıl yansıdıgı analiz edilmistir. Tarih, sosyoloji, siyaset bilimi ya da edebiyat gibi alanlarda Lozan Mübadelesi hakkında y apılan çalısmaların nicelik ve nitelik açısından azlıgı sebebiyle böyle bir çalısma içerisine girilme ihtiyacı duyulmustur. Tezimizde zaman kısıtlaması da degerlendirmeye tabi tutularak çesitli eserler seçilmis ve bunların derinlikli sekilde incelenmesi yoluna gidilmistir. Türk Edebiyatı’nda 1990’lardan önce Mübadele’yi ele alan edebî nitelikli metinlere pek rastlanılmamakta; ancak kimi olumlu kimi de olumsuz imgelere sahip bazı Rum karakterler çesitli roman ve hikâyelerde dikkati çekmektedir. 1990’lardan sonra ise Mübadele konusunu elen alan eserler görüldügü gibi, özellikle ’90’ların ikinci yarısından itibaren kendine bu temayı seçen yapıtların sayısında artıs gözlemlenmektedir. Dolayısıyla inceleyemedigimiz bu metinlere kapsamı daha genis bir çalısmada de yer verilip, bunlar hakkında analizler yapılabilir; ancak konunun tarihle olan baglantıları asla dikkatten kaçmamalıdır. Bilindigi gibi Mübadele konusu tamamen Lozan’da ortaya çıkan bir karar degil, bir sürecin sonuçlandırılmasıdır. Çalısmamızda bu süreç göz önünde tutularak, Mübadele’nin tam olarak anlamlandırılabilmesi için ayrıntılı tarihî arastırmalar yapılıp, baglantılar kurulmustur. Kuskusuz bu noktalarda daha özel baslıklar altında derin arastırmalar yapmanın mümkün oldugunun farkında oldugumuz kadar, bu tezin karsılastırmalı edebiyat alanı içerisinde bir çalısma oldugu da unutulmamıs; tezin yapısı buna göre olusturulmustur. Çalısmamızın iskeleti olusturulurken kendi alanlarında degerli çalısmalar olan Arzu Akbatur’un “Postmodernism, Postcolonialism and the Artifice of History” (Akbatur, 2003) ve Zeynep Rana Smith’in “The Critique of Imperialism and Textual Counter-Violence in J. M. Coetzee’s Dusklands” (Smith, 2003) adlı yüksek lisans tezlerine de basvurulmustur. Tezimizin yazım asamasında Türkiye Türkçesi’nin gramer kuralları baz alınıp, Türk Dil Kurumu’nun 2005 basımı “Yazım Kılavuzu” ile Dil Dernegi’nin 2005 “Yazım Kılavuzu” karsılastırmalar yapılarak kullanılmıs olmakla birlikte, Osmanlıca tamlamalarda aslına sadık kalınmıstır. Bu açıklamaların ardından, yasadıgım zorlu süreçte bir sekilde varlıgı benimle olan tüm insanlara tesekkürlerimi içtenlikle iletmek isterim: Öncelikle tez danısmanım Prof. Dr. Nedret Kuran-Burçoglu’na bana güveni, destegi ve tezim süresince iyimser yaklasımının hep benimle olmasından dolayı çokça tesekkür edip, saygı ve sevgilerimi belirtmek isterim. Ögrenim hayatımda karsılastıgımız günden beri kendilerinden çok sey ögrendigim, her türlü desteklerini benden esirgemeyen, her zaman sevgi ve saygıyla anacagım hocalarım Prof. Dr. Fatma Erkman, Yard. Doç. Dr. Melda Üner’e çok tesekkür ederim. Sevgili hocam Prof. Dr. Cevat Çapan’a kendisini tanıdıgım günden bugüne bana kattıgı her sey için sonsuz tesekkürler; eger onun varlıgı olmasaydı, bulundugum noktadan daha geride bir yerlerde olurdum. Ögrenim yasantım boyunca bana katkı saglayan ismini andıgım ve anamadıgım tüm hocalarım sayesinde gönül gözüm daha da zenginlesti. Seçtigim eserlerin yazarları sevgili Sabâ Altınsay ve Ahmet Yorulmaz’a benimle paylastıkları dostlukları ve Yasar Kemal’e Türk Edebiyatı’na yaptıgı katkılardan dolayı tesekkürü borç bilirim. Çalısmanın baslangıcında bana destek olup yüreklendiren Ömer Tuncer’le birlikte Mübadele konusundaki iradeli çalısmalarını içtenlikle tebrik ettigim Lozan Mübadilleri v i Vakfı ve Rumeli Egitim Vakfı’na bana verdikleri destek dolayısıyla bir kez daha tesekkür ederim. Tezim süresince bana yardım etmek için elinden geleni yapan arkadasım Turgay Gümeli basta olmak üzere Esin Kılıç ve Songül Tuncalı ile beraber yürüdügüm yolda benimle bir olan tüm dostlarıma, sabırla beni destekleyen degerli aileme ve ilgilerini üzerimden eksik etmeyen ögrencilerime tesekkür edip, bir kez daha sevgilerimi iletirim. Son olarak, geçtigim tüm sehirleri, beni ben yaptıkları ve kimligime maddi-manevi açıdan kattıkları her sey için her daim sevgiyle ve özlemle anacagımı da özellikle belirtmek isterim. vi i ABSTRACT The 1923 Exchange of Populations between Greece and Turkey as part of the Lausanne Treaty was a significant historical event for the establishment of nation states in both countries. This exchange of population was not a simple migration movement between the two countries concerned, but it also signified the extension of a change in the structure of the state that had started long before this exchange. Great Empires of the Middle Ages started to collapse one by one after their long existing populations had gained a national consciousness, and the French Revolution emerged as a symbol of this process, and thus nation states started to appear at the places of those Empires. The Ottoman Empire was articulated to this process of nation formation with the start of the modernization movement. Some states, such as Greece, declared their independence in the last Century of the Empire that went through wars. During this process some problems in Greece continued until the foundation of the Turkish Republic and sharp results were to a great extent obtained with the Protocole signed in Lausanne, in 1923. According to the decisions taken in the Lausanne Treaty, the Orthodox Christians that were living in Anatolia –with the exception of those living in İstanbul – and were citizens of the Turkish Republic, and the Moslems that were living in Greece – with the exception of those living in Western Thrace – and were citizens of the Greek Republic were subjected to mutual migration. This obligatory exchange of the people didn’t remain in the political domain only, but was also reflected in the activities in art and literature of the countries at different times. The reception of images that had been formed in those countries in the course of time with a close connection to historical events also varied. One of the primary aims of this thesis is to make a comparative analysis of the reflection of 1923 Exchange of Populations as part of the Lausanne Treaty on Turkish Literature by taking into consideration the relation of literature with history and political science. For this reason in order to go beyond surface analysis, certain literary works of eminent authors have been chosen that are analyzed in detail. These are the following novels; Yasar Kemal’s Fırat Suyu Kan Akıyor Baksana, Saba Altınsay’s Kritimu - Girit’im Benim, and Ahmet Yorulmaz’ Savasın Çocukları. Theories of Imagology and Reception Studies are used in interpreting the texts, the impact of the chosen works on literature are investigated, the way they dealt with the migration theme and the way the images have been formed are analyzed. One of the significant results that are obtained in the thesis is the importance that all three authors have attached to the togetherness of their people during this migration process that have also influenced the formation of the Image of the Turk and the Image of the Greek in the works that have been analyzed. vi ii ÖZET 1923 Lozan Mübadelesi, hem Yunanistan hem de Türkiye için ulusal bir devlet kurma yolunda uygulanmıs olan çok önemli bir tarihî olaydır. Lozan Mübadelesi yalnızca iki devlet arasında yapılmıs bir degis tokus / göç olmadıgı gibi, Mübadele’den uzun bir süre önce dünyada degismeye baslayan devlet yapılarının uzantısı niteligini tasır. Orta Çag’ın büyük imparatorlukları; dünyada eskiden beri mevcut olan milletlerin ulus bilincini kazanması ve Fransız Devrimi’nin bu sürecin simgesi olarak sahneye çıkmasından sonra teker teker yıkılmaya baslamıs, bu imparatorlukların yerlerine ulus-devletler kurulmustur. Osmanlı İmparatorlugu da bu uluslasma sürecine çagdaslasma hareketlerinin baslamasıyla eklemlenmistir. İmparatorlugun savaslarla geçen son yüzyılında Yunanistan gibi kimi devletler bagımsızlıklarını ilan etmistir. Bunun yanında Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulusuna kadar Yunanistan’daki bazı problemler devam etmis, kesin sonuçlar büyük oranda 1923 Lozan Protokolü’nde alınmıstır. Lozan Sözlesmesi’nde alınan kararlara göre İstanbul hariç Anadolu’da yasayan Türk uyruklu Ortodoks Hıristiyanlarla, Batı Trakya hariç Yunanistan’da yasayan Yunan uyruklu Müslümanlar karsılıklı göçe tabi tutulmustur. Halkların bu zorunlu degisimi sadece siyaset alanında kalmamıs; bu ülkelerin sanat ve edebiyat alanlarındaki faaliyetlerine de farklı zamanlarda yansımıstır. Bu zamanlara baglı olarak ülkelerde olusan “imge” alımlamaları da degisiklik göstermistir. Bu çalısmanın öncelikli amaçlarından biri, tarih ve siyaset bilimi gibi alanlarla edebiyatın iliskisini göz önünde bulundurarak, Lozan Mübadelesi’nin Türk Edebiyatı’na yansımasının karsılastırmalı bir analizini yapmaktır. Bu amaçla yüzeysel bir incelemenin ötesine geçip, derinlikli analizler yapabilmek için bazı eserler seçilmistir. Seçilen anlatılar Yasar Kemal’in “Fırat Suyu Kan Akıyor Baksana”, Sabâ Altınsay’ın “Kritimu – Girit’im Benim” ve Ahmet Yorulmaz’ın “Savasın Çocukları” adlı eserleridir. Yapılan incelemeler İmgebilim ve Alımlama Estetigi kuramları kullanılarak degerlendirmeye tabi tutulmus; seçilen metinlerin edebiyata ne ölçüde katkı sagladıkları, Mübadele konusunu nasıl isledikleri ve ne gibi imgeler olusturdukları arastırılmıstır. Elde edilen en önemli sonuçlardan biri, bu yazarların halkların bir aradalıgına verdikleri önem dogrultusunda kurgu insa ederek Rum veya Türk imgelerini yaratmıs oldugudur. 1 1 GİRİS Bilinmedik günler buldu bizi Bilinmedik günler sürdü izimizi Yok edecekler Günlük sevinçlerimizi Ya oynamaya devam edecegiz Ya da yeni bir sehir bulacagız... (The Doors, Strange Days) Özellikle köklü bir geçmise sahip olan toplumlar, tarih boyunca izleri kolayca kaybolmayacak siyasi, sosyal ve ekonomik yönlerden birçok olaya tanık olmuslardır. Bu çalısmada Dogu Akdeniz cografyasındaki önemli nüfus hareketlerinden biri olan; hem Türkiye’de yasayan göçmen ve yerlesiklerin hem de Yunanistan’daki insanların hayatını derinlemesine etkileyen, ulusal devlet bilinciyle yapılan ‘Mübadele’nin Türk Edebiyatı’na çesitli açılardan etkileri degerlendirilecektir. Bu baglamda, çalısmamızın temelini olusturan Yasar Kemal’in Fırat Suyu Kan Akıyor Baksana (Ada Üçlemesi 1) (Kemal, 2003), Ahmet Yorulmaz’ın Savasın Çocukları (Yorulmaz, 2004), Sabâ Altınsay’ın Kritimu – Girit’im Benim (Altınsay, 2004) adlı eserlerine “Mübadele” olgusunun nasıl yansıdıgı üzerinde çalısılarak, karsılastırmalı olarak analiz edilecektir. Eser seçimi yapılırken Kemal Yalçın’ın Emanet Çeyiz (Kemal, 1999) adlı belgesel romanı üzerinde özellikle durulmustur. Roman, Minoglu’nun kızlarının ana karakterin ailesine emanet edilmis olan çeyizlerinin yıllar sonra Yunanistan’daki torunlarına iadesini anlatır. Bu eser tam anlamıyla kurmaca olarak degerlendirilememektedir; çünkü romanda aslında gerçek bir öykünün arastırma süreci ve bu süreçte özellikle Yunanistan’a göç etmis Rumlarla yapılan konusmalar aktarılmaktadır. Önemli bir belgesel roman olmasına karsın Emanet Çeyiz’i çalısmamızda kullanmamamızın sebebi, olusturdugumuz yapının dısında kalmasıdır. Bu nedenle uzun bir arastırma sürecinin sonucunda olusturulmus Emanet Çeyiz adlı bu romana ilerideki çalısmalarımızda yer vermeyi planlamaktayız ki bu sayede Mübadele hakkında yazılan önemli bir metni etkin bir sekilde degerlendirme olanagına da sahip olabilecegiz. Bu konularda çalısmak isteyen baska arastırmacılara da uzun anlatılar içine dâhil olan eserler sınıfında bu metni incelemelerini tavsiye ederiz. Bu açıklamalarımızın yanı sıra eklemeliyiz ki sadece adını andıgımız ve eserlerini inceledigimiz yazarlar degil, gün geçtikçe baska isimler de Lozan Mübadelesi hakkında çesitli anlatılar yazmaktadırlar. Kuskusuz bu metinlerin de üzerlerinde çalısılıp analizleri yapılmalıdır. 2 Böyle bir çalısmanın yapılmasındaki öncelikli amaç; Türkiye’de Lozan Mübadelesi hakkında edebiyat kapsamında yapılan çalısmaların Yunanistan’dakilere oranla azlıgıyla baglantılı olarak ilginin daha çok 1990’lardan sonra ortaya çıkması yüzünden bu alandaki ikincil metinlerin eksikligini bir nebze olsun giderebilmek için ayrıntılı analizler yapmaktır. Bu sebeplerin dısında, bu konuyla baglantılı ‘edebî metinler’in nicelik ve nitelik olarak yetersiz olması ve üstünde çok fazla çalısılmaması da böyle önemli bir tarihsel olayı sorgulamaktan kaçınılmaması gerektigi bilinciyle bizi arastırma yapmaya ve arastırırken de mümkün oldugu kadar nesnel olmaya sevk etmistir. “Göç”, içsel ve dıssal olarak Türk toplumu için çok önemli bir kavram ve olgudur. Toplum hem mekân hem de iç dinamikler açısından sürekli devinim içindedir. İç göç ve dıs göç toplumun belleginde bir hayli yer ettigi için, tarihin berisinde ve ötesinde kalan sanat, müzik, edebiyat, sinema gibi alanlara yansımaması mümkün degildir. Makro yapıdaki “göç” unsurunun etkisinin dısında, daha özel olarak Mübadele’nin etkileri, Türkiye’de özellikle mübadillerin olusturdugu anlatılara yansımıstır. Tüm bunlar, bir toplum için incelenmesi ve beraberinde iç hesaplasması yapılması gereken en önemli konulardan biridir. Osmanlı Devleti’nden geriye kalan toprakların mirasçısı konumundaki Türkler, bu uzun tarihin sadece çesitli parçalarını geçmisten alıp gelecege aktarmak yerine, kendi tarihini bir bütün olarak görmeli ve bunu içsellestirmelidir. Kendilerine kalan ve bir toplumu toplum yapan her türlü kültürel miras giderek azaldıgından, özellikle yeni kusaklar bu kopusun bedellerini daha fazla ödemek durumunda kalmaktadırlar. Kültür yozlasması ve bireyin giderek toplumdan soyutlanıp içine kapanması dünyanın pek çok yerinde engellenememektedir. Kendine ve toplumuna yabancılasma -sosyal, siyasi ve ekonomik öteki etkenlerle de birleserek- neredeyse kaçınılmaz ve tabii biraz da günümüz dünyasındaki benzer gelismelere paralel olarak Anadolu’nun tüm vücuduna yayılarak insan tekini “dil”sizlestirmektedir. Bunun yanında insanoglunun unutmaması gereken bir gerçeklik var ki o da dünya tarihini hep birlikte olusturdugumuzdur! Mübadil ve muhacirlerin,1 kendilerini asıl ait hissettikleri ‘yer’lerden koparılıp farklı cografyalara tasınmak zorunda bırakılması; birçogu için Araf’ta ancak hayat bulabilen bir 1 Mübadele sözcügü Arapça ‘bedel’den gelir, ilk anlamı ‘degis tokus’, yani ‘bir seyi baska bir seyle degistirme’dir. Mübadil sözcügünün ilk anlamı ise ‘baskasının yerine getirilmis, bir seye bedel tutulmus’ demektir. Bunun yanında muhaceret kelimesi de hicret’ten gelmekte olup ‘muhacirlik, göç etme’ anlamı 3 zamanın ruhunu beraberinde getirmistir. Kisisel olarak tüm bu tanımlamaların hiçbirine dâhil olmamakla birlikte, Anadolu’nun ayrı zaman ve mekânlarında da yasansa, ‘bireysel’ bazda hissettigim aidiyetsizlik duygusu, bilinçle bilinçaltı arasındaki bir düzlemde bu konuyu seçmemdeki etkenlerden biridir. Asıl konumuzun baslangıcı olarak öncelikle sunu ifade etmeliyiz; 1923 Lozan Antlasması’yla meydana gelen Mübadele’de takas edilen her iki halkın da göçün ilk yıllarında yasadıgı en önemli problemlerden biri kimlik karmasasıdır; çünkü aidiyetleri degistirilmistir. Bu çalısmada Lozan Mübadelesi’nin adı zikredilen romanlara yansımasının analizini yapmadan önce, Mübadele’nin tarih ve siyaset içindeki yeri degerlendirilmistir. Mübadele, tarih içerisinde tek basına ele alınamayacak kadar baska olaylar ve gelismelerle baglantılı bir göç vakası oldugu için Mübadele’yi doguran uluslasma süreci de tezimize eklenmistir. Tezin birinci bölümünü olusturan giris kısmında bu amaçlar göz önünde bulundurulmus, ikinci bölümde göç olgusu hakkında genel degerlendirmeler yapılmıstır. Bu baglamda Mübadele, belli bir sözlesmeye baglı da olsa, genel “göç” kavramı kapsamında da ele alınmaktadır. Üçüncü bölümde, çalısmamız elverdigi ölçüde uluslasma kavramının siyaset içerisindeki anlamına ve Osmanlı Devleti’nin uluslasma sürecine de yer verilmistir. Bunun yanında uluslasma çok kapsamlı bir süreç ve olgu oldugudan, çok daha ayrıntılı degerlendirilmelere müsait bir konudur; ancak bu tez için yapılacak böyle bir çalısma bizi amaçlarımızdan saptıracaktır. Dördüncü bölümde de Ege ve çevre yörelerin Mübadele öncesindeki konjonktürüne konumuzu daha iyi aydınlatması amacıyla deginildiktan sonra, Anadolu’nun Yunanistan tarafından isgali ve Girit Adası’nın 19. yüzyılı hakkında da açıklamalara yer verilmistir. Besinci bölümde ise 1923 Lozan Nüfus Mübadelesi, edebiyat alanındaki bir yüksek lisans tezinin olanakları ölçüsünde ayrıntılı olarak islenmis ve bu asamadan sonra romanların inlemesinin yapılması uygun görülmüstür. tasımaktadır; muhacir ise ‘göç eden’ kisilere verilen addır (Devellioglu, 1999: 665, 699). Bu kelimeler arasındaki ayrım Lozan Antlasması ile yerleri degistirilen halklara Türkçe’de neden ‘mübadil’, bu olaya da neden ‘mübadele’ dendigini gösterir ki mübadele klasik anlamda bir göç degildir. Türkiye’de Yunanistan’dan Türkiye’ye zorunlu olarak göç ettirilen halk için ‘mübadele’ sözcügü kullanılırken, Yunanistan’da Anadolu’dan oraya göç eden Rumlar için ‘mülteci’ kelimesi tercih edilmektedir. 4 Altıncı bölümde Yasar Kemal’in Fırat Suyu Kan Akıyor Baksana, Sabâ Altınsay’ın Kritimu – Girit’im Benim ve Ahmet Yorulmaz’ın Savasın Çocukları adlı romanları daha önceki bölümlerde yaptıgımız incelemelerimizin ısıgında degerlendirmeye tabi tutulmustur. Son baslık olan yedinci bölümü ise tezin tamamının genel bir degerlendirmesinin yer aldıgı sonuç kısmı olusturmustur. Çalısmamızın içerigine uygun oldugu düsünülerek yararlanılan kuramlar İmgebilim ve Alımlama Estetigi’dir. Romanlar bu kuramlara uygun ölçütlerde degerlendirildiginden dolayı, özellikle anlatıların biçimsel özellikleri gibi bazı saptamaların tezin dısarısında bırakılmasına özen gösterilmistir. Bu çalısmada 1923 yılında gerçeklestirilen Lozan Nüfus Mübadelesi’nin Türk Edebiyatı’ndan seçtigimiz eserlere nasıl yansıdıgı analiz edilmis, romanlar arasında karsılastırmalar yapılarak çesitli sonuçlara ulasılmıstır. 5 2 GÖÇ VE VARLIK … Göç yolları Göründü bize Görünür elbet Göç yolları Bir gün gelir Döner tersine Dönülür elbet En büyük silah umut etmek... (Mungan, Göç Yolları) Göç kavramı “kisinin yeni kosullara daha iyi uyum saglayabilmek amacıyla ya da dogal, ekonomik, siyasal ve benzeri zorunluluklar sonucunda yasadıgı toplulugu degistirmesi” olarak tanımlanabilmektedir (Ana Britannica, 2004: 577) Göç,2 insanoglunun belki dogadaki varlıgı olustugundan beri hayatında tecelli eden bir olgudur. Bu kavram genel olarak dıs ve iç göç olmak üzere iki türde degerlendirilir. Dıs göç; bazen insan varlıgının kaçınılmazı olarak vuku bulur, kimi zaman çesitli üst yapıların denetimi altında, kimi zaman da dünya yüzeyinde yasanılan cografyadan daha iyi bir yer bulabilme umuduyla gerçeklesir. İç göç ise insan teki için bitmeyecek bir süreçtir; insan’ı kısa ömründe daha iyi bir hayata degilse bile daha farklı yerlere aktarabilir. Göç kavramının genis sınırlarının içine ‘sürgün’ü -iç sürgünü de düsünerek- dâhil edebiliriz. Sürgün de göç kavramıyla aynı biçimde bulunulan noktadan farklı bir noktaya belirli bir süre çerçevesinde zorunlu harekettir. Adlandırmalarımız nasıl olursa olsun göç, “kisi”nin farkında olsa da olmasa da göçlerle yabancılasmalar çogullugunun renklerinin iç içe geçmisligiyle yasayıp, insana her seye ragmen aynı yerde kalsa ya da kalmaya dirense dahi topragının altından kayıp baska toprakların yerini alması hissini yasatır. Hele ki Anadolu yarımadası, sayıca bir hayli fazla topluma yar olmustur, öyle ki ‘Anadolu toprakları’ dedigimiz ekinç varlıgının üzerinde degisik ‘varolus’lar an gelip çakısmıs, çarpısmıs yahut kaynasıp iç içe geçmistir. Geçmisinden bugüne Türk toplumu devinimsiz yasayamamıs, her daim yeni olusum ve yapılar kurmustur. On dokuzuncu yüzyılın baslarında ve akabinde yirminci yüzyıla gelindiginde, önce dogudan batıya dogru yayılan, sonra konuslandıgı yeni merkez olan Anadolu’dan çevreye dogru yayılan ‘göç’ hareketlerinin yerini, çemberin dıs halkalarından merkeze dogru daralan bir sekil almıstır. 2000’lerin ilk yıllarının yasandıgı su günlerde toplumun geneli maddesel olarak ulus sınırlarının dısına göç etmese de manevi anlamda 2 “Göç, bu süreci yasayan herkes için (yetiskin, genç, çocuk, kadın, erkek) sarsıcı bir deneyim olma riskini tasır. Herkes farklı düzeylerde ve farklı yönlerde (olumlu-olumsuz) de olsa bu süreçten etkilenir. Göç bir sosyo-ekonomik sistemden digerine, bir kültürel sistemden digerine geçmeyi içerir…” (Gün, 2002: 7) 6 iletisim süreci içerisinde Batı’ya dogru yönelis istegi politik düzlemde devam etmektedir. Bu durumda sunu ifade edebiliriz; Türk toplumu genel baslıgı altında toplanan “halk” çok uzun yıllar öncesindeki gibi; ancak bu kez çagdaslasmanın uzantısı olarak dogudan batıya dogru tekrar yatay bir hareketlenme seyrine girmistir. Türkiye’yi dıs göç kadar etkileyen baska bir faktör ise iç göçtür. ‘Mekân’da meydana gelen bu siddetli dalgalanmaların basta psikolojik, ekonomik, siyasal, sosyolojik ve benzeri etkileri, eylemin ardından / beraberinde kaçınılmaz bir sekilde vuku bulur. Göç gerçeklestikten sonra ‘göçmen’in kendi hayatını derinden etkileyebilecek sorunlarla yüzlesmesi gerekebilir ki kimi zaman kisi bunun ayırdında da olmayıp hayatında neler oldugunu kavrayamayabilir. Göçten, göç eden insanlar kadar, bölgeye evvelden yerlesmis insanların da hayatı olumlu ve olumsuz sekillerde etkilenebilir. Ayrıca göç’ün ardından yasanabilecek bu sorunların, göçün müsebbibi olabilecegi de unutulmamalıdır. Kullanıldıgı baglam tam anlamıyla yabancı göçmenleri içerse de mübadillere de uyarlanabilenecek bir düsünceyi Abdelmalek Sayad kısaca su sözlerle ifade eder: Göçmenler varlıklarını ‘mesrulastırma’ çabası içinde olmalarının yanında, bir ulusun sınırları çerçevesinde yasamasına ragmen siyasal alandan dıslanır; çünkü ‘göçmen’ ulusal olmayandır (Sayad, 2003: 27). Anadolu’ya yerlesen mübadil toplulugu; Türkçe bilmemesi, gerçek / asıl yerleskelerinin nesillerdir Anadolu olmaması gibi nedenlerle bu topraklara yabancılasmıstır. Göçmenler, yabancılasmanın kaçınılmaz hâlet-i ruhiyesi ne tam buralı ne de tam oralı olma duygusunun bir sonucu olarak aidiyet ve kimlik sorunlarını yıllarca yasamıstır. Bireysel çeliskilerin dısında baska bir çeliski unsuru da Türkiye’nin yasadıgı birtakım iç sorunlardan dolayı bunları direkt ve yasamı sürdürdügü dogal çevre içinde ifade edememe problematigidir. Bunun neticesinde kisi farklı ifade yolları, sanatta da karsılasılan engeller düsünülürse patikaları bulur: Su bakımdan ki insanların kendini, içinde bir türlü onulamayan ‘sey’leri edebiyat ve müzik gibi sanatsal etkinliklerle ifade etmesi yazıdan daha eski bir tedavi yöntemi olarak görülebilir; fakat Türkiye’de Yunanistan’dan farklı olarak sinema, müzik, sanat ve edebiyat alanlarında ancak doksanlardan sonra Mübadele’nin, mübadilligin yansımaları belirgin olarak bulunur.3 3 Hâlâ Yunanistan’da yasayan Müslümanların (Pomaklar, Çingeneler, Türkler) azınlık diye kabul edilmesi hakkında Jeanne Hersant su degerlendirmeyi yapar (Hersant, 2003: 85): “Her seyden önce, Müslüman 7 On dokuzuncu yüzyılın özellikle ikinci yarısından itibaren ‘insan’; evrende yasanan siyasi, teknolojik ve ekonomik anlamda olumlu / olumsuz gelismelerin sonucunda dünyaya yabancılasmaya baslamıstır (insanın modern çaga adım atısını simgeleyen bir yabancılasma kastedilmektedir). Bu baslangıç, zaman ilerledikçe insan’ı daha da yalnızlastırıp, bireysellesmesine yol açmıstır. Dünyanın yeniden sekillendigi bu yıllar boyunca ülkelerin gelecegini sekillendiren pek çok göç yasanmıstır. Genis ölçekte vurguladıgımız yabancılasma kavramının içini biraz daha doldurmak gerekirse, kendini anlamlandırma istegi, bulma arzusu ‘göç eden’ için ortaya çıkan ruh hâllerinden bazıları olarak ifadelendirilebilir. Göç olgusu psiko-sosyal açıdan irdelenirken üretilen teoriler arasında yabancılasma kavramının kapsamında asagıda verilen bes faktör üzerinde durulur (Balcıoglu ve Samuk, 2002: 40-44): “a) İktidarsızlık: Bireyin hâlihazır sosyal ve siyasal kurallar altında kendi sosyal ve siyasi dünyasına tesir etme imkânının mevcut olmayısı inancı. b) Anlamsızlık: Bireyin davranıs neticelerini yorumlayan ve yargıda bulunmasını saglayan kesin bir inanç sisteminin eksikligi. c) Normsuzluk: Ferdi davranıs üzerindeki sosyal normların gücünü düzenlemede beliren bozulmalar. d) Tecrit (Soyutlama= Isolation): Bireyi kendi inanç sistemlerine baglayan yüksek degerlerden yani toplumdan ayrılmıs olma duygusu. e) Kendine Yabancılasma (Self-estrangement): Bireyin, içe ait anlamsızlıktan ziyade, dısa ait beklentiler konusundaki davranıs bagımlılıgı.” (Balcıoglu ve Samuk, 2002: 40-44) Bu maddelerin paralelinde yabancılasmıs ‘modern insan’ içinde “göçmen”in, bulundugu iç ve dıs düzleme dogal olarak bir kat daha yabancılastıgı -Chambers’in ifadesiyle heterotopik bir gelecekle karsı karsıya kalan göçmen insanlar hakkında (Chambers, 2005: 16)- kolaylıkla söylenebilir. Chambers, göç kavramını sorguladıgı çalısması içerisinde ‘kimlik’ olusumuyla ilgili olarak, ‘öteki’nin varlıgı kabul edildiginde insanın dünyanın merkezinden uzaklastıgını, dolayısıyla merkez ve varlık duygularının da degistigini, buna mukabil kisinin asıl köklerinden kopmasına da neden oldugunu ifade eder (Chambers, 2005: 39). Bu degerlendirme elbette çok genis perspektifli olup, bizim konumuzun oldukça dısına çıkan çesitli göç konularına da isaret etmektedir. Göçmen; kim olursa olsun, hangi çagda, uzamda bulunursa bulunsun geçmis varlıgının izlerini yeni yasamında daima hissedebilir: azınlıgın pozitif hakları ve sosyo-kültürel imtiyazlarının devamlılıgını güvence altına alan bu statü, Müslüman azınlıgı, de facto (fiilen), Türk ulusal insa sürecinin dısında bırakmakla kalmamıs, Yunan ulusal insa sürecinden de dıslamıstır; çünkü Yunan ulusal kimligi temelde ‘Helenizm’ üzerine kurulmustur. Ulusal aidiyet sadece dil ile degil, ‘Ortodoksluk’ ile de belirlenmistir…” (Hersant, 2003: 85) 8 “…Miras olarak devraldıgımız seyler -kültür, tarih, dil, gelenek, kimlik duygusu- imha edilemez; ama parçalanır, sorgulamaya açılır, yeniden yazılır ve yeni bir yöne sokulur. Dilimizin ve kimliklerimizin unsurları ve iliskileri, ne yeni ve daha elestirel bir uyumlu bütünde yeniden bir araya getirilebilir ne de terk edilip reddedilebilir…” (Chambers, 2005: 40) Yerlesilen yeni mekân kisiyi tam anlamıyla içine almadıgı için aidiyetlere farklı bir yön verilmek durumunda kalındıgı gibi, yavastan hızlıya dogru yelpazelenmis çesitlilikte akabilen bir süreçte ‘degisim’ de devinim halindedir; çünkü bireyin yasadıgı cografya kadar varlıgının cografyası da farklılasmıstır. Chambers; seyahat, göç ve hareket edimlerinin sonucunda mirasımızın sınırlarına varacagımızı; dolayısıyla eskiden beri devam eden alıskanlıklar ve düsünce kalıplarını benimseyebilecegimiz gibi ikinci bir seçenek olarak ise korkularımızla yüzlesip mevcut durumun üstüne gidebilecegimizi belirtmektedir (Chambers, 2005: 144, 145). Aynı düsünüs biçimi kendi tarihimiz için de geçerlidir. Bu hususa daha evvel dikkat çekmistik; ancak yinelemekte sakınca görmüyoruz; toplum yapımızı derinlemesine etkileyen “göç”lerden ve bunun sonuçlarının hem küçük hem de büyük ölçekte nesnel bir tutumla irdelenmesinden, farklı bir deyisle bu gerçekle ‘yüzlesmek’ten çekinmemeliyiz. 2000’li yıllarda dünyanın tüm bölgelerinde hızlı göç hareketleri yasanmaya devam ettigi gibi yeryüzünde hiçbir zaman esit dengeye ulastırılamamıs esitsizler (ekonomik, sosyal, hukuki, teknolojik gibi), adaletsizlikler, savaslar basta olmak üzere çesitli yıkımlar hâlâ sürmektedir. Göçmen, göçebe, mülteci ve sürgünlerin çogunun bulundugu kosullar hayatlarını yasamayı zorlastırmaktadır. İste bu sebeple göç üzerine yapılmıs çalısmaların önemi bir kez daha ortaya çıkmaktadır. Dünyadaki belli baslı büyük göç dalgaları bese ayrılmıstır; bu göç dalgaları içinde Habsburg ve Osmanlı İmparatorluklarının 1. Dünya Savası sonucu dagılmasıyla olusan göçler üçüncü grupta degerlendirilmektedir ki Lozan Mübadelesi de bu grupta yer alır (Gün, 2002: 60). Diger büyük göç dalgaları su sekilde sıralanmıstır: Batılı devletlerin XVII. yüzyıldan 1. Dünya Savası’nın sonuna kadar baska ülkelerde koloniler olusturması, XVII. ve XVIII. yüzyıllardaki köle ticareti, Batılı Devletlerin koloni kurdukları ülkelerdeki yerli halkların bagımsızlıklarına kavusmasıyla Batılıların bu ülkeleri terk etmesi ve 1950- 1970 yıllarını arasında yogun olarak meydana gelen isçi göçleridir. 9 3 GENEL HATLARIYLA ULUSLASMA KAVRAMI VE OSMANLI DEVLETİ’NİN ULUSLASMA SÜRECİ Ne yaparsan yap bu yasam bir kurgudur, Ve çeliskilerden olusur. (Blake, Ne Yaparsan Yap Bu Yasam Bir Kurgudur) 19. yüzyıl ve 20. yüzyılın özellikle ilk yarısı tüm dünyada imparatorlukların yıkılıp yerlerine ulus devletlerin kuruldugu bir dönemdir. Lozan Mübadelesi de Türkiye ve Yunanistan’ın uluslasma sürecinin önemli parçalarından biridir. Server Tanilli’nin (Tanilli, 2005: 114-116) de belirttigi gibi dünya tarihinde bu sürecin asıl temelini 1789 Fransız Devrimi olusturur ki ‘milliyetler ilkesi’ne göre de her halk “bagımsız bir devlet” olma hakkına sahiptir: “… Halkların kendine özgü bir kültüre sahip canlı varlıklar oldugu düsüncesi, Fransız Devrimi’nden önce ortaya çıkmıstır…” (Tanilli, 2005: 114) Bilindigi ve Tanilli’nin de isaret ettigi gibi Fransız Devrimi “bu düsünce”ye bir form verip önemini ön plana çıkartmıs ve asıl temelini farklılastırmıstır (Tanilli, 2005: 115). Milliyetler ilkesi konusunda önemli ve belki zaman zaman dikkatlerden kaçan hususlardan biri de sudur: “Milliyetler ilkesinin, Alman kaynaklı bir ‘romantik’ yorumu vardır ki ‘dil’e dayanır; Fransız kaynaklı ‘klasik’ yorum ise bu ilkeyi, ‘halkların iradesi’ne dayandırır… Ama en çok yayılan, Fransız Devrimi’nin temeli olan yorum oldu: 1814’lerden baslayarak, milletler ilkesi, Avrupa’da güçlü bir akım haline gelir. Ve sonuçta su formüle varılır: Ulusla devlet birbiriyle bütünlesen, bütünlesmesi gereken iki gerekliktir…” (Tanilli, 2005: 115) Milliyetler ilkesi, ilerleyen asamalarda belirtecegimiz gibi es zamanlı bir tarihte olmasa da Osmanlı İmparatorlugu’nu uzun bir sürenin ardından etkiler. Ulusal bagımsızlık fikri, uzun yıllar üzerinde konusulacak olan devlet olan Yunanistan’ı 1830’lu yıllarda etkilemis ve Osmanlı ‘onlar’ın bagımsızlıgını tanımak zorunda kalmıstır. Yunanistan’ın arkasından Sırbistan, Romanya, Bulgaristan, Arnavutluk gibi öbür Balkan Devletleri de ulusal devlet olma yolunda hürriyetlerinin tanınması zorunlulugunun ortaya çıkması sonucunda kısmi bagımsızlıklarını elde etmislerdir. Anderson da Fransız Devrimi’nin etkisiyle dünyaya yayılmaya baslayan aydınlanmacı fikirlerden izah ettigimiz gibi basta Yunanistan’ın etkilendigini aynı sekilde belirtmektedir (Anderson, 2001: 40). Millî kimlikten önce milletlerin dogusuyla ilgili olarak Anthony D. Smith; modernistler arasında millet kavramıyla ilgili tartısmalar yasanmasına ragmen onlara göre ‘millet’in modern bir olgu oldugunu ve modernistlerin bu fikirlerinin dogrulugu kabul edilirse de modern öncesi dönemlerde millet ve milliyetçilikten söz edilemeyecegini belirtir (Smith, 1 0 2004: 77). Smith; Antikite ve Orta Çag Dönemi’nde ise ‘millet’i ortaya çıkartabilecek kosulların olmadıgını belirtip, bu ifadenin haklı yanlarının var olmasıyla birlikte “milletlerin dogusunun ve mevcudiyetinin belirlenmesi” gibi noktalarda kitleleri ve kadınları da kapsayacak biçimde sadece bir ölçütün belirleyiciligi fikri ile sınırlamaların getirilecegini sözlerine ekler (Smith, 2004: 77). Eski uygarlıkların yapılarına bakarak bir degerlendirmeye varmaya çalısan Smith, İkinci Tapınak döneminde bir Yahudi milletinin varlıgından söz edilebilecegini söyle açıklamıstır (Smith, 2004: 85-86) “…millet ideal tipine, geç İkinci Tapınak dönemi Yahudileri arasında antik dünyanın belki de herhangi bir yerinden çok daha fazla yaklasıldıgını düsündürmektedir ve modernitenin baslangıcından önce millet olasılıgından hatta bir dinî milliyetçilik biçiminden çok kolayca söz edilmemesi noktasında bizi ihtiyatlı kılması gerekir. Seçilmis halk düsüncesinin derin dogurguları, kutsal topraklara ve merkezlere karsı hissedilen tutkulu baglılık, kutsal dil ve vesikaların baglayıcı etkisi, yeniden dogusa olan umutlarını besleyerek ve biriciklik duygularını koruyarak Antikite’den modern zamanlara dek pek çok insan için kalıcı bir miras oldugunu göstermistir.” (Smith, 2004: 77, 85-86) Bu konuda Smith’in (Smith, 2004: 75-116) çok daha ayrıntılı ifade ettigi; ancak tezimizin baglamından uzaklasmamak için ayrıntısına girmeyecegimiz degerlendirmeler de yer almaktadır: Milletler çaglar boyunca (Antik dönemden beri) hep var olmustur; fakat gerek Antikite’de, gerek Arap ve Mısır halklarında toplum içerisindeki çesitli yapılar bu durumun ortaya çıkması için elverisli degildir. Bununla beraber bu düsüncenin sistemlesip eyleme dönüsmesi baslangıç olarak Fransız Devrimi’ne tekabül eder. On dokuzuncu yüzyıl ve yirminci yüzyılda uluslasma yolunda adımlar atan devletler, büyük çapta İngiltere, Fransa ve İspanya’nın (kısmen de Hollanda ve İsveç) bu tarihi sürecinden etkilenmislerdir (Smith, 2004: 99, 113). On dokuzuncu yüzyıl içerisinde de “ulus” kavramı oldukça “dogal” ve “modern” bir olgu olarak degerlendirilmeye baslanmıstır. Sina Aksin de Batı toplumu dısında kalan toplumların uluslasması konusunda ‘yurtlarını çagdaslastırma amaçlı’ hareketlenmeler içinde olduklarını söyler (Aksin, 1983: 1941). Nitekim Osmanlı’da da devlet sınırları içindeki toplulukların uluslasma istekleriyle çagdaslasma adına yapılan yenilikler, yaklasık olarak es zamanlıdır. Bu yeniliklerin gerçeklestirilebilmesi için Osmanlı tarafından Batı’ya görevli olarak gönderilen elçilerin modernlesme konusunda katkısı da önemlidir. Bu sava yakın bir görüs Mardin tarafından dile getirilir. Serif Mardin, II. Mahmut’un padisahlık yıllarının son zamanlarında gönderilen elçilerin Batı’nın bilinmeyen bir yönünü kesfettigini, bunun da tebaanın verimliligini artırmak için devlet tarafından koruyucu 1 1 tedbirlerin politika hâline getirildigini çagdaslasmayla ilgili bir makalesinde belirtir (Mardin, 2006:11, 12). Fransız Devrimi’ne giden süreci ‘ikincil olarak’ ise Montesqueiu ve Rousseau gibi düsünürler etkilemislerdir (Agaogulları, 2006: 173-174). Bu düsünürlerin karsılarında kurdukları fikir sistemlerini benimseyebilecek bir halk kesimi varken, Osmanlı’da aydın ve halk arasında böyle “iletisim agı” mevcut olmaması uluslasma hareketlerine de yansımıstır. Batı’da bu hareketlenmeler yasanırken, Osmanlı Devleti hem iç hem de dıs etkenlerle uluslasma egilimlerinden etkilenmeye baslar. Fakat Osmanlı, Niyazi Berkes’in de belirttigi gibi ne feodal ne de teokratik yapıda bir devlettir; toplum yapısında ‘mutlak monark’ların çatısması bulunmadıgından, “klasik Grek ve feodal Batı Avrupa geleneginde olmayan” ‘kul’ sisteminin varlıgı Osmanlı’yı farklılastırır (Berkes, 2002a: 24-34). Bunun dogal bir bileseni / sonucu olarak Osmanlı Devleti’nin içinde bulunan çesitli milletlerin “ulus”4 olma süreci Batı’dakinden farklı ilerlemis; çagdaslasma dönemi boyunca gelismeler, devlet yapısında tavandan tabana dogru bir olusum izlemistir: Osmanlı devlet rejiminin önemli taraflarından biri geleneksel yönünün sistemde son derece etkin olmasıdır; padisahlar, Tanrı’nın birer halifesi olarak nitelenirler ve onun âdeta yeryüzündeki gölgesi gibidirler. 5 Osmanlı İmparatorlugu’nda yasayan halka reaya (sürü) adı verilir (Berkes, 2002a: 30, 31). Reaya, hükümdarın yönetimi altındaki vergi veren bütün Müslüman ve Gayrimüslimleri temsil etmektedir (Ünsal, 1998: 3). Bunun yanında, “devlet ve toplum” iliskisinde “Devlet”i, Tanrı meydana getirmistir. Hizmet sınıflarının toplumu temsil etmemesi 4 Balibar, “Reform ve karsı-Reform”, “Kilise ve Devlet” arasında çatısmanın ulusal devletin bazı özelliklerini olusturmaya etkisi oldugunu; ancak bu dönemde yasanan olayların “yaratılıs olarak” herhangi ‘bir’ ulusun kendi tarihine ait olmadıgını belirtir (Balibar ve Wallerstein, 2000: 111): “Baska bir deyisle, çok baska (örnegin hanedanla ilgili) amaçların pesinde olan, ulusal olmayan devlet aygıtları, derece derece, ulusal devletin unsurlarını üretmislerdir ya da iradeleri dısında ‘ulusallasmıs’ ve toplumu ulusallastırmaya baslamıslardır… Modern döneme yaklasıldıkça bu unsurların birikiminin dayattıgı zorlama daha da güçlü görünmektedir.” 5 Konumuzun baglamıyla dolaylı olarak baglantılı olsa da belirtmek gerekir ki her topluluk kendi edebiyatını yaratır (keza biz edebiyatı evrensel olarak nitelendirmekteyiz); edebiyat, hangi akıma baglı olursa olsun yasanılan dönemden uzak degildir. Osmanlı sarayı da kendi edebiyatını yani Divan Siiri’ni desteklemistir. Tanpınar’ın da isaret ettigi gibi hükümdar, Tanrı’nın temsilcisidir ve günes sistemine benzer sekilde âlem onun etrafında döner, ona baglıdır. Divan Siiri’ndeki ask da aslında hükümdara duyulan asktır, sevgili odur; sevgiliye ait bütün unsurları kendinde barındırır. Özetlemek gerekirse, bu ask anlayısı da sosyal rejimdeki ‘kul’ anlayısının bir yansımasıdır (Tanpınar, 1997: 6, 7). 1 2 Osmanlı’yı Batı’dan ayıran baska bir yöndür (Berkes, 2002a: 31, 32). Osmanlı’da bu yaklasımlara paralel ve devlet yapısının bir sonucu olarak burjuvazi gibi sınıflar olusamadıgı gibi, ‘hükümdar tarafından korunup gözetilen halk’ arasında dolayısıyla “yurttaslık” kavramı ve bilinci de olusamamıstır (Ünsal, 1998: 7-9). Bilindigi üzere Osmanlı, Avrupa’da meydana gelen degisimlere zamanında ayak uyduramamıs, beraberinde okuma-yazma sorunu da uygarlasmayı geciktiren nedenlerin basında gelmistir. Avrupa’daki bazı krallar zamanla tebaaya önem vermeye baslamıslardır. Böyle bir olusumun bazı amaçları vardır: Öncelikle, bir ulus devleti kurmak isteyen kimi krallar, tebaanın mülkiyet hakkını garanti altına almak gerektigini fark ettikleri için ‘halk seviyesi’ndeki egitime dikkat-i nazar getirmislerdir. Böylece ulus devlet kurma yolunda “orta sınıf”ı güçlendirerek (feodalizmin hâlen imtiyaz sahibi olan kesiminin belini kırmak da bu dogrultuda bir amaçtır) “millî bütünlük kurmak” istenmistir (Mardin, 2006: 12). Tanzimat Dönemi, bu fikir yapısının ısıgından nasiplenmistir ve Osmanlı’nın önde gelenleri, kameralizm6 adı verilen aydın despotizmi ile devlet içindeki toplulukları birlestirebileceklerine inanmaktaydılar (Mardin, 2006: 12). İste uluslasma girisimlerinin ilk adımlarının atılmasında, Batı’ya güdümlü olarak millî olmayan yapı taslarıyla millî bir bütünlesme hülyasının etkisi yer almaktadır ve Osmanlı’da basta egitim alanı olmak üzere bazı yenilikler bu düsünüs biçimiyle gerçeklestirilmeye baslanmıstır. Bu durumu degistirmek için ilk adımlar III. Selim zamanında atılmıstır, keza Avrupa’nın çesitli sehirlerine elçiler gönderildigini daha önce de belirtmistik (Berkes, 2002a: 99). Burada dikkati çeken noktalardan biri, bu elçiler Avrupa dillerini bilmedikleri için onlarla beraber Rum tercümanların gönderilmesidir. Avrupa’nın bilimsel yöndeki modern düsünce sistemlerinin de yavas yavas Osmanlı’da görülmeye baslanmasıyla beraber, bu fikirler içinde Fransız Devrimi’ni hazırlayan ideoloji 6 Serif Mardin, aydın despotizminin bazı merkeziyetçi hükümdarların (Avusturya Kralı II. Joseph, Prusya Kralı Büyük Friedrich gibi) uyguladıgı bir gelisme politikası oldugunu yazar (Mardin, 2006: 83). Hükümdarların amacı kendi güçlerini ve tekellerini sarsan bazı Ortaçag kurumlarını yok edip aydın despotizmi vasıtasıyla merkezi bir idare olusturmaktır ki Fransız Devrimi de bununla yakından baglantılı hatta uzantısıdır (Mardin, 2006: 83). Kameralizm de bu fikrin kuramsallastırılması olarak ifade edilir (Mardin, 2006: 83). 1 3 henüz yoktur. Bunun yanında hatırlamalı ki Osmanlı, zamanla farklılasacak olsa da aradaki dostane iliskiler dolayısıyla Fransız rejimini tanıyan ikinci ülkedir (Berkes, 2002a: 99-101, 121). Fransız Devrimi’nin baska bir tetikleyicisi ise 5 Mayıs 1789’da Versailles’da çalısmalara baslayan ‘États Généraux’tur: Devrimdeki en önemli unsur; toplumda gerek sosyal, gerek siyasi, gerekse ekonomik olarak yolunda gitmeyen yasam kosullarının sonucunda “toplumsal sınıflar”ın ‘düzen’den giderek daha yüksek oranda rahatsızlık duymalarıdır (Agaogulları, 2006: 182-183). Öteki sınıflara oranla yönetime karsı olan burjuvalar arasında ‘feodal monarsi’ ve ‘parlamenter monarsi’ yönünde iki egilim bulunmasına ragmen, “Fransız monarsisi”nin mutlak olarak degismesi gerektigi noktasında fikir birligi olusmus; artan ekonomik gücüne karsılık da siyasi ve sosyal haklar talep etmislerdir (Agaogulları, 2006: 184-186). Osmanlı’nın Fransız Devrimi’yle gelen rejimi tanıması ise bu ideolojiyi benimsedigi için degil, “diplomatik” islerin yogunlasmasıyla olmustur. Berkes bu unsuru belirttikten sonra rejimi ‘tanıma’ya etki eden su üç olguyu sıralar (Berkes, 2002a: 120): Öncelikle sebep, Bab-ı Âlî’nin7 içine girdigi yogunluk dolayısıyla “Fenerli Rumlar”ın daha fazla önem kazanmasıdır (Berkes, bu tercümanların Avrupa’yla olan diplomatik iliskilerde süpheli bir duruma geldigini özellikle belirtir). İkinci sebep, Rum halkı içinde aydın kesiminin etkisiyle Fransız Devrimi’nin yansımalarının artmasının yanında kendi aralarında Rusya- Fransa ikiliginin olusmasıdır. Baska bir etkense “hükümdarın reformcuları arasında” birbiriyle rekabet içerisinde Fransa ile İngiltere-Rusya siyaseti taraftarlarının olusması gösterilir. Bizce bu gelismelerdeki en önemli etkenlerden biri Yahudi, Rum ve Ermenilerin matbaacılık konusunda Müslümanlardan daha fazla asama kaydetmesidir; dolayısıyla onlar arasında okur-yazar sayısı ve Batı’yla iletisim kurma kanalları artmıstır. Osmanlı Devleti içerisinde çesitli hareketlilikler yasanırken, Batılı devletler de Osmanlı Devleti’nin aleyhine kendi siyasal ve ekonomik çıkarları için çesitli yollara basvurmuslardır. Bu konuda önde gelen isimlerden biri Napolyon’dur. Berkes, bu 7 Smith Anderson, Bab-ı Âlî’nin 1654 yılından sonra Sadrazamların oturdugu saraya verilen bir isim oldugunu, 18. ve 19. yüzyıldaysa Batı Avrupalılar tarafından Osmanlı merkezi yönetimini anlatan bir terim olarak kullanılmaya baslandıgını belirtir (Anderson, 2001: 20). 1 4 olusumlara yönelik önemli bir hamle olan “Kodrika Muhtırası”ndaki iki projeden söz açar (Berkes, 2002a: 122, 123): İlki; Osmanlı Devleti’nin Asya ve Rumeli olarak bölünüp, dinsel aidiyet açısından Asya’nın Müslüman, Rumeli’nin de Hıristiyan kökenli devletler olması yolundadır. İkincisi konumuzun baglamı açısından önem tasıyan bir proje gelir ki Rumeli Bölgesi’ni, sınırları içerisinde “Bulgaristan, Sırbistan, Arnavutluk, Bosna, Kara Yunanistan’ı ve Yunan Adaları olacak sekilde özerk veya bagımsız vilayetlere bölmeyi” amaçlamaktadır. Bu projelerin varlıgı, Osmanlı Devleti içerisinde yer alan halkları ister istemez etkilemistir; nitekim dünyadaki rejimler ve sistemler de artık baska bir yöne dogru evrilmektedir! Bu düsüncemizin paralelinde, batılılasmanın etkisiyle Japon ve Rus toplumlarından farklı olarak Osmanlı Devleti bütünlesme yerine parçalanmaya sürüklenmistir (Berkes, 2002b: 117). Fransız Devrimi’nin yanı sıra Rus yönetiminin yaptıgı baskının da Hıristiyan halk içinde bagımsız birer ‘ulus’ olma istegine neden oldugu belirtilir (Berkes, 2002a: 147). Reayanın siyasal sistemde yer edinmeye baslaması ve halk, millet gibi kavramların Osmanlı’da görülmesi resmi olarak ilk defa Kanun-i Esasi (1876) ile olmustur (Berkes, 2002a: 144). Diger taraftan da Osmanlı’nın cografyasında mahallî cemaat önder ve örgütlerine baglı yasayan Hıristiyan halklar (Sırplar, Bulgarlar, Rumlar ve Arnavutlar) özerk yapılarından dolayı, kendi ‘ana dil’leri gibi bazı ‘ulusal nitelikleri’ koruyabilmistir (Berkes, 2002a: 149). Bizce kısmen de olsa bu durumun nedenleri arasında, adlarını sıraladıgımız halkların Müslümanlardan daha önce uluslasma sürecinden etkilenmesi yer alabilir. Osmanlı’da ticaretle çogunlukla Müslüman olmayan halk kitlesi ugrasmıstır. Batı ile olan ticari kanallar, onların Batı’dan gelen degisimlerin etkisine girmelerini kolaylastırmıstır (Berkes, 2002a: 150). “Avrupa pazarları ve yerli üreticiler arasındaki bagı” kuran da ticaretle ugrasan Levanten ve Hıristiyan nüfus olup zaman içerisinde Müslüman halk ticaretin dısında kalmıstır (Keyder, 1989: 24). Aydınlanma Dönemi’nin etkilerinden biri olarak Batılı ve Rus aydınları arasında Helen sevgisinin ve bir Grek Devleti kurulması fikrinin olustugu gösterilir. Diger etki de basta Rumlar ve Romenler olmak üzere bu halkların ulusal bagımsızlıklarını kazanmak için 1 5 harekete geçmelerinin nedeninin daha çok Balkanlarda Osmanlı’nın çıkarına ters düsen güçlenme siyasetinin oldugu belirtilir (Berkes, 2002a: 151). Fransız Devrimi’nin ortaya çıkmasında önemli bir sebep; ancak Osmanlı’nın sahip olmadıgı varlıklardan biri burjuva sınıfıdır. Berkes’e göre berat satısı yolu ile Avrupalı ticaretçilerle aynı seviyeye getirilmek istenen tüccarlar -özellikle Rumlar- arasında “ticaret burjuvazisi” olusumları görülmeye baslanmıstır (Berkes, 2002a: 152). Buna mukabil Berkes, Rumlar ve Yunanlar8 arasındaki Osmanlılıga baglılık konusunda sunları dile getirir (Berkes, 2002a: 155): “Rumlar ve Yunanlılar arasındaki Osmanlılıga baglılık, Rus taraftarlıgı, İngiliz taraftarlıgı ve Fransız Devrimi düsününe baglananlar arasındaki farklar yüzünden ulusal bagımsızlıgın gerçeklesmesine karsın ulusal birlik tam olmamıstır.” (Berkes, 2002a: 155) Hıristiyan tebaa içinde yasanan bu gelismeler, öncelikle kendi aidiyetini dini kimliginde kabul eden Müslüman halk arasında, paralel zaman diliminde bu tarz bir uluslasma fikirlerinin uyanmasına neden olmamıstır. Niyazi Berkes’in imledigi gibi Hıristiyanların arasında yasanan gelismelerin aksine Müslümanlar arasında dinsel kimlik daha da kuvvetlenmistir (Berkes, 2002a: 155). Hıristiyan halklar içindeki uluslasma akımlarına karsılık, Müslümanlar içerisinde meydana gelen bu gelisme, bir toplulugun kendi bekasını saglamak için birlestirici bir unsura ihtiyaç duyması açısından dogallıkla karsılanabilir ki “din” olgusu, insanları bütünlestiren ve gruplasmasına neden olan ögeler arasında önde gelen yapı taslarından biridir. Müslüman halkların uluslasmayı saglayacak gerçek temelleri olmamasının yanında, Hıristiyan halkların özellikle Islahat Fermanı’nın etkisiyle ulus olma yönünde yol almaya baslamaları ve Kilise meclislerine Ruhban sınıfından olmayan üyelerin atanması (laiklesme yolunda atılan adımlardan biridir) önemli gelismeler olarak gösterilir (Berkes, 2002a: 218, 228-229). Taner Timur, Osmanlı Devleti’nde “modern-ulus devleti olusturacak etnik ve kültürel bir temel”in olmadıgını belirttikten sonra halkı bir araya getiren unsurları söyle açıklar (Timur, 1998: 128): 8 Türkiye’de ‘Yunanistan halkından kisi’ anlamına gelen ‘Yunan’ kelimesi yerine ‘Yunanlı’ ifadesi kullanılmaktadır. Oysaki Yunanistanlı ya da Yunan kullanımı daha dogrudur. Tezimizde de bu iki sözcük benimsenecektir. 1 6 “Bunlardan birincisi E. Renan’ın altını çizdigi ortak anılar ve ‘emperyal gelenek’, ikincisi ise toplum düzeninde isgal ettikleri yerden dogan hâkim millet bilinci ve kendilerini tüm imparatorluktan sorumlu kılan üstünlük duygusu idi.” (Timur, 1998: 128) Egitim alanında Tanzimat Fermanı’yla baslayan degisimlerin toplum üzerinde bazı yansımaları ve etkileri olmustur. Bu etkilenme ve yansımaların sonucunda Galatasaray Lisesi, Robert Koleji, Fransız ve Avusturya Katolik, İngiliz, Alman, İtalyan Lisesi gibi İstanbul’un bazı köklü okulları kurulmustur. Papalık, Katoliklerin Galatasaray Lisesi’ne9 gitmesini yasaklamıs, Rus elçiligi de Ortodoks Rumların bu okula gitmemesi yönünde çaba göstermistir; çünkü Osmanlı’daki Fransız etkisini kırmak istemektedirler. Bunun yanı sıra aralarında Musevilerle varlıklı, zamanla seçkinlesen Müslüman Osmanlıların da bulundugu pek çok ögrenci Galatasaray dısındaki bu okullara da yönelmistir (Berkes, 2002a: 242, 243). Su asamada belirtmekte fayda görüyoruz ki bahsi geçen okullarda ögrenim gören Rum, Bulgar ve Ermeni ögrenciler arasında milliyet duygusu belirginlesmis, milliyetçilik fikri yaygınlasmastır. Bu nitelikteki okullarda “Batı kültürü” üzerine yogunlasan bir egitim sistemi benimsenmis, Türk kültürü ile ilgili konulara Hıristiyan ögrencilerin hassasiyetleri ve Osmanlılık ideolojisine ters olacagı düsünülerek yer verilmemistir (Berkes, 2002a: 244). Bir toplulugun düsünce yapısının degismesi kolay degildir, bunun için salt uluslasmanın yankıları kesinlikle yetmez. Dolayısıyla ‘Batı’, kendi kültürünü benimsetebilmek ve yaygınlastırabilmek için bu tarz yavas; fakat uzak gelecekte daha etkili olacak yöntemleri kullanmıstır. Osmanlı İmparatorlugu’nda ‘batılılasma’ her ne kadar Tanzimat’la beraber baslasa da bahsettigimiz bu ögrencilerin yetistikleri ortam, geçmisten getirdikleri kültürel özellikler, baglı oldukları din ve aldıkları egitim geregi ‘Batı kültürü’nü adapte olup, bu ekine karsı bir aidiyet gelistirmeleri daha kolaydır. Osmanlı Devleti’nde resmi dil, bir nevi ‘yapma dil’ olarak kabul edebilecegimiz Farsça, Türkçe ve Arapça sözcüklerden olusan Osmanlıca’dır; ancak Osmanlıca, toplumun her kesiminde aynı yogunlukla kullanılmamıstır. 9 Bu lisenin kurulus amaçlarından biri Fransız Kültürü ve Dili’ni yaygınlastırarak Müslüman, Rum, Ermeni, Yahudi ögrencileri birbirine yakınlastırmaktır. Bu okullarda egitim verecek ögretmenlerin din adamı olmaması gerekmektedir; ancak okul, basta Vatikan olmak üzere din çevrelerinden tepki almıstır (Berkes, 2002a: 242). 1 7 Bilindigi gibi iletisim olgusunun en önemli bileseni dildir:10 Fikirlerin gelisip yaygınlasabilmesi için ortak zeminlerde bulusan araçların mevcut olması gerekir; ancak Osmanlı Devleti’nde halkla, yönetim ve sanat çevreleri arasında belirgin bir kopukluk bulunmaktadır; keza bu kopuklugun çesitli yansımaları edebiyat alanında da bulunmaktadır. Osmanlı’nın uluslasma yolundaki önemli sorunlarından birini “dil” problemleri olusturmustur (Berkes, 2002a: 254). Bunun sebebi, açıklamaya çalıstıgımız gibi tavandan tabana yayılmaya çalısılan bu fikirlerin çagdaslasma ekseninde gerektigi gibi aktarılamamasıdır. Dolayısıyla belki günümüz için dahi geçerli olabilecek bir mantık silsilesi hüküm sürer ki bu anlayıs yüzünden halk ile aydın kesimi arasında bir türlü anlasma eksenine oturamayan farklar olusmustur. Aydın, toplumun önde giden kisisi olarak kabul edilir; ancak ‘Türk’ aydını ismi altında topladıgımız grubun kanıksanır hâle gelen sorunu; arkada kalanlarla fikirsel baglamda iletisim kuramaması, elitist bir fanusta yasayan entelektüel ve aydınların sayısının bir hayli fazla olmasıdır. Dil konusunda dikkati çeken baska bir husus, Müslüman tebaa arasında konusulan halk dilinin Hıristiyanlar arasında da kullanılmasıdır. Uluslasma yolunda Mübadele’yi anlamlandırabilme açısından yasanan sorunlardan biri de bu asamada olusmaktadır. Berkes (Berkes, 2002a: 253, 254), Hıristiyanların eski ulusal dillerinin günlük ve edebi dil olarak yeni kurulan okullarda kullanılmaya baslandıgını ifade etse de daha önce isaret ettigimiz gibi bizce, lisan uluslasmanın çok önemli bir bileseni olmakla beraber “Milliyetler ilkesi”nin ‘dil’den ziyade ‘halkların iradesi’ne dayanması sebebiyle, bu okullardaki dile yönelik çalısmaların ulus olabilmek için mutlak etkiyi göstermemesidir. Bu durumda Anadolu topraklarında yasayan Ortodoks Rumların halk dili olarak Türkçe konussalar bile, ulusal bir yapı içinde bir araya gelebilme açısından Türk kültüründen daha uzak oldugu dikkatimizi çekmektedir. Benzer kosullar Yunanistan’da yasayan Müslümanlar için de geçerlidir. Onların dilleri Yunanca’dır; ancak tasıdıkları kültür Anadolu’daki Müslümanların ekinine daha yakındır. 10 Iain Chambers, 21. yüzyıldaki göç, kültür ve kimlik iliskisini Amerika kıtasını baz alarak yaptıgı degerlendirmede, dilin iletisim aracı olmaktan önce ‘kendiliklerimizin ve anlamın kuruldugu kültürel bir insa aracı’ oldugunu, ‘kendi beden ve benligimizden’ soyutlanamayacagını vurgular (Chambers, 2005: 37). 1 8 Osmanlı Devleti’nin uluslasma sürecinde Türkiye Cumhuriyeti’ne dönüsümü hakkında Nuri Bilgin su yorumu getirir: “Türkiye Cumhuriyeti, baslangıcından itibaren, ulusal aidiyeti yurttaslık iliskisi olarak kavramsallastıran bir anlayıs tasır. Bu anlayıs 1924 yılında tesis edilen Teskilatı Esasiye Kanunu’nda açıkça görülmektedir.” (Bilgin, 1998: 142) Görüldügü gibi bu iki topluluk ulusal bir bilince sahip olmaya baslamalarına ragmen, kendi aralarında bir bütün olusturacak bilince henüz ulasamamıslardır. Daha önce bu noktayı imlemistik; uluslasmada düsünüs biçimi olarak “ortak degerler”, “ortak dil”den daha önce gelmektedir. Rum cemaatler, Anadolu’dan Yunanistan’a göç etmelerine ragmen burada kalan Ortodoks Rumların Lozan Mübadelesi’yle takasına bu neden de etken olmus olabilir; çünkü ulusal birlik o dönemlerde her iki yakada da aslında saglanamamıstır. Saglam temelli bir ulus bütünlügü için de ‘siyasetin kuralları geregi’ -toplum yapısında önemli degismelere neden olacak heterojen bir olusumdan homojen bir olusuma geçme pahasına da olsa- Mübadele gerçeklestirilmistir. Keza, ulus devlet altında yasama istegi Rumların birçogunda daha önceden olusmustur.11 Osmanlı’da sözü edilen bu dil problemlerini asmak ve halk kitlesine ulasmak için basta Tanzimat Dönemi olmak üzere, çesitli isimler özellikle halkı bilinçlendirme yönünde eserler vermislerdir. Sinasi, Türkçe’yi daha sade bir düzeye ulastırmak için çabalayan Osmanlı aydınlarından biridir. Siir yahut nesir olsun ürettigi eserler ve olusturdugu fikirlerinin katkısı çagı itibariyle dil çagdaslasması açısından önemlidir (Tanpınar, 1997: 191-210 ve Berkes, 2002a: 283). “Müslüman Osmanlılar / Türkler” arasında eskiden beri olusturulan devlet yapısından dolayı, bizim bugün algıladıgımız gibi bir Türk ulusu kavramı bulunmamaktadır. Osmanlı Devleti içindeki öteki yabancı gruplar bunun aksine, geçmislerinden gelen bir ‘millet’ kavramına sahiptir, o kadar ki ‘İslam ümmeti’ olgusu ‘millet’ olarak algılanmaya baslamıs ve ‘ulus’ kavramı Türk ulusu niteligini kısmen II. Mesrutiyet’in ilanından sonra kazanmıstır (Berkes, 2002a: 404, 405). Tanzimat Dönemi’nde Osmanlı’ya hâlâ baglı bulunan gayrimüslim halk açısından önemli bir gelisme de Tanzimat yönetiminin Rum ve 11 Bu asamada su hususu belirtmekte fayda görüyoruz: Bozkurt Güvenç cumhuriyet ve kimlik üzerine yaptıgı bir çalısmasında, Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasıyla beraber “çok dinli, dilli ve milletli” Osmanlı Devleti’nin ardından kurulan devletimizde kimlik sorunlarının yasandıgını ve hâlâ da yasanmakta oldugunu belirtir (Güvenç, 1998: 117). 1 9 Ermeni halklarının anayasalarına onay vererek onlara “yarı-özerk ulus” yapısı olma fırsatını vermis olmasıdır (Berkes, 2002a: 408). Gayrimüslim halkın; on dokuzuncu yüzyıldaki bu gelismelere kadar Osmanlı içinde tarihsel perspektifte ticari yasamdaki özne konumları bir kenara bırakılırsa geri planda kaldıgı, “19. yüzyıldaki ayrılıkçı-milliyetçi akımlarla birlikte” tekrar tarihin sahnesinde ön sıralara geldikleri, Osmanlı İmparatorlugu’nun çok kültürlü yapısı kapsamında Esra Danacıoglu tarafından belirtilen hususlardan biridir (Danacıoglu, 2001: 17). Osmanlı Devleti’nde ‘din’ vurgusunu koyulastırmasının yanında ulusçuluk yönelimlerini artıran etkenlerden biri de Balkan Savasları’dır: “Türk Hükûmeti, Ordusu” gibi adlandırmalar ilk defa bu dönemde telaffuz edilmis ve basta ‘Osmanlılar / İslamcılar’ olmak üzere pek çok kisi bu terimlere karsı çıkmıstır (Berkes, 2002a: 435, 436). Birinci Dünya Savası’nın ardından Osmanlı’nın bekasını saglamak için çesitli görüsler ortaya atılmıstır. Bunlardan biri; Wilson Prensipleri’ne göre “ulusların kendi yazgılarını kendi özgür isteklerine göre kararlastırmaları”, öbürü ise Milletler Cemiyeti’nin üyelerinin birinden “mandat” rejimini talep etmektir (Berkes, 2002a: 475). Yine Berkes’in vurguladıgı bir baska önemli ayrıntı, Anadolu üzerinde 1917 Bolsevik Devrimi’nin de etkilerinin olmasıdır (Berkes, 2002a: 477): Müttefik ülkeler bu rejimi çerçeve içine almak ve yayılmasını engellemek için, mütarekede belirlenen yerlerin dısında toprakları isgal etmis, Yunanistan’ı da isgal için tesvik etmislerdir. Wilson Prensiplerine karsı cevap niteligi tasıyan “Misak-ı Millî” (1920) bildirisinde Osmanlı Devleti’ne baglı Türk nüfusun daha az oldugu ülkeler ulusal bagımsızlıgını elde ettigi takdirde çagdaslasma girisimlerinin baslayacagının açıklanması, daha önce konusulan ve ülke yönetimi açısından izlenmesi istenen politikaların reddiyle beraber Osmanlı Devleti’nin dagıldıgının da kabulü niteligindedir. Dikkati celbeden ve Atatürk’ün Nutuk’ta belirttigi hususlardan biri; ülkenin daha önce zikredilen siyasal sistemlerle yönetilemeyeceginin asikâr oldugu, rasyonalist bir yaklasımla devletin ‘ulusal’ bir siyasi tutum sergileyecegidir (Berkes, 2002a: 493). Osmanlı Devleti’nin mevcut toplumsal yapısı hakkında daha evvel çesitli bilgiler aktarmıstık; bu yapıda insanın birey olarak yeri yoktur. Osmanlı Devleti’ni sistem ve rejim degisiklikleriyle Türkiye Cumhuriyeti’ne dönüstürme asamasında Atatürk’ün farkına vardıgı noktalardan biri de “kisi onuru”dur, öyle ki Batılı devletlerin yapısında kisilerin 2 0 egemenligi söz konusudur (Mardin, 2006: 18). Bu farkındalık elbette ki batılılasma ve uluslasma açısından önemlidir. Göstergelerin isaret ettiginden daha uzun zaman dilimini kapsayan Türk ulusunun yaratılma sürecine dair olarak Danacıoglu’nun su yorumuna da mutlak yer vermek gerekir: “Toprak probleminin temelinde, küçülen Osmanlı İmparatorlugu’nun daralıp kaldıgı ve Cumhuriyet’in devraldıgı –o ana kadar vatan olarak tanımlanmamıs- cografyayı ulus-devlet için anlamlı bir millî yurda dönüstürme çabası vardır. Neye tekabül ettigi müphem bir Osmanlı vatanı yerine ‘millî yurdun’ insası da dogal olarak, tarihçiler eliyle bir tarih bilincinin olusturulması sürecidir.” (Danacıoglu, 2001: 11, 12) Her toplulugun kendi edebiyatını yarattıgını da belirtmistik; Osmanlı’da meydana gelen siyasi, sosyal ve ekonomik çagdaslasma, edebiyat alanına da yansımıstır: Klasik anlamdaki simetrik uyum içerisindeki Divan Siiri çoktan bırakılmaya yüz tutmustur; ancak çesitli dönemlerde nitelikleri farklı eserler ortaya çıkar. Bu durumun göstergelerinden biri, Servet-i Fünûn Dönemi Edebiyatı ile Millî Mücadele ve Cumhuriyet Dönemi Edebiyatları arasında çok fazla farkın olmasıdır. Artık daha realist ve natüralist nitelikte ürünler üretilmekte; belirtik üslupta eserler okuru egitme, bilgilendirme, ona net bir tez sunma amacı gütmekte; ‘toplum hayatı’ da bu ürünlere özellikle sosyolojik, siyasal ve tarihsel açıdan net bir sekilde yansıtılmaktadır. ‘Birey’i ön plana alan yeni yapının edebiyatı da - her ne kadar benligini o dönemde tam bulamasa bile- yenidir. Alt ve üst yapıda meydana gelen dönüsümler kendi edebiyatını da beraberinde getirmistir ki unutmamalı; ‘roman’ türü burjuvanın edebiyatı olarak kabul edilmektedir -konumuzun sınırlarını zorlayarak sunu da ifade etmeliyiz; Cumhuriyet Dönemi millî bir burjuvazinin yaratıldıgı bir süreçtir- ve bizim edebiyatımızda baskın tür olmanın yanı sıra Osmanlı’yı yansıtan siir (siirin de kendi içinde çok çesitli oldugu kaidesini bir kenara bırakmamak kosulu ile) zamanla geri plana itilerek roman ön plana çıkarılmıstır. 2 1 4 MÜBADELE ÖNCESİNDEKİ DÖNEMDE EGE VE ÇEVRESİNİN KONU BAGLAMINDA BİR DEGERLENDİRMESİ … Dogdugun yer, bu eski dünya Doydugun yer, bu yaslı dünya Bir gün gelmis, gülmez olmus İsmi artık anılmaz olmus Anatolia, Anatolia Sevgim seninle bu zor günlerinde Anatolia, Anatolia Kalemi kır cezamı kes ama onurumu geri ver… (Pentagram, Anatolia) Dogu Akdeniz12 cografyasının geçmisinin mirasına bugün tüm dünya ortaktır. Felsefeye dayanan bilim dalları Antik Yunan sayesinde bugünkü ayrımlarına ulasabilmistir. Salt Antik Yunan degil, Eski Mısır gibi Akdeniz’e kıyılanan ya da Mezopotamya misalinde oldugu gibi kıyısı olmasa da yakın bir yörüngede yer alan uygarlıkların varlıgıyla can bulan insanlıgın kültür hücreleri, ruhunu kendinden sonraki devirlere aktarmıstır. Bu sayede dünya ekini membaını Akdeniz’le köklestirmistir demek hatalı bir yargı degildir (Uzakdogu, Güney Amerika gibi geçmisleri antik döneme dayanan kültürler konumuzun oldukça dısında oldugu için degerlendirmeye tabi tutulmamıs olup, kültürler arası üstünlük yarısı gözetilmemistir). Anadolu yarımadası, Akdeniz’in en önemli uzuvlarından biridir. Anadolu, farklı ve es zamanların uygarlıklarının kalıntılarını vücudunda katmanlastırıp çocuklarına aktarmıs; bir nevi ister istemez günümüzdeki kendi varlıgıyla alakalı devletlerin DNA’sını belirlemistir. Bu durumun beklenen bir sonucu olarak da bu kadar eski bir varlıgın sorunları, içerigi ne sekilde biçim alırsa alsın eskidir. Tarihte yasanan deneyimlere dayanarak olusturulan genelgeçerliklerden biri söyle izah edilir: Göçmenler ya da göçebeler; bir toplumda sahip oldukları niteliklerin gücü hangi seviyede olursa olsun göç ettigi topraklardaki kültürden büyük parçaları özümserler; çünkü yerlesik toplumun olusturdugu kültür daha baskındır. Türkler de Anadolu’ya göç ettiklerinde Anadolu’nun o güne kadar olusturdugu kültürden etkilenmistir. Bu 12 Braudel, Akdeniz nedir sorusuna söyle bir cevap verir: “Bin bir seyin hepsi birden. Bir peyzaj degil, sayısız peyzajlar. Bir deniz degil, birbirini izleyen birçok deniz. Akdeniz’de gezen, Lübnan’da Roma dünyasını, Sardinya Adası’nda tarih öncesini, Sicilya’da Yunan kentlerini, İspanya’da Arap varlıgını, Yugoslavya’da Türk İslamı’nı bulur. Yüzyılların derinliklerine iner; Malta’daki megalitik yapılara ya da Mısır piramitlerine uzanır. Bugün hala yasayan çok eski seylerin yanında, asırı modern seylerle karsılasılır… Bu, hem adaların antik dünyasına dalmak hem de her türlü kültür ve kazanç akımına açık olan ve yüzyıllardır denizi gözleyen, kemiren çok eski kentlerin yepyeni görünümleri karsısında saskınlıga düsmek demektir. Bütün bunlar Akdeniz’in çok eski bir yol kavsagı olmasındandır. Bin yıllardan beri, her sey ona kosmus, tarihinin altını üstüne getirip onu zenginlestimistir…” (Braudel, 1995: 7, 8) 2 2 etkilenmeler basit izahatlara sahip degildir ve sadece toplumun yalınkat hayatında görülmemistir. Tarihsel açıdan da Osmanlı İmparatorlugu’nun daha önce açıkladıgımız yönetim sisteminde Bizans ve Dogu Roma Devletlerinin etkileri görülmektedir (Keyder, 1989: 13). Tek bir cümle ile ifade etmek gerekirse, feodal bir yapı Anadolu topraklarında hiçbir zaman var olmamıstır. Dolayısıyla Çaglar Keyder’in de dillendirdigi üzere “küçük köylülük” Avrupa’nın aksine bu topraklarda varlıgını korumus, sınıf yapısı içerisinde “köleler” ortaya çıkmamıstır (Keyder, 1989: 13). Toplum içinde farklı dine ve milliyete mensup kisiler arasında ayrılıkların olusmaması, Anadolu’nun hem eski bir gelenegi hem de döneminin kosullarına göre daha iyi yönetim sekline sahip olmaktan kaynaklanan bir nitelik olarak degerlendirilebilir. Bu durumda sınıfsal ayrımlar olmadıgı için mevcut grupların birbirlerinden etkilenmeleri daha olanaklı hâle gelmektedir ki iki toplum arasındaki benzerlikler düsünüldügünde kurulan ulus-devletlerin bile bu mirası degistirebilme yetkinligini gösteremedigi yargısına varılabilir. Osmanlı’nın hüküm sürdügü son yüzyılda (1864 itibariyle) Anadolu yönetim olarak vilayetlere ayrılmıstır; 1. Dünya Savası’na kadar olan zaman diliminin büyük bir kısmında 14 vilayet ve 2 bagımsız sancak mevcuttur (McCarthy, 1998a: 1). Bu ayrımlar, Türkiye’deki cografi bölge ayrımlarına benzese de aradaki önemli fark, idari sistemden kaynaklanır; çünkü bugünkü ayrımın siyasi bir yanı yoktur. Bu vilayetler su sekilde sıralanmıstır: Bugün Ege Bölgesi diye adlandırdıgımız ve konumuz açısından oldukça deger tasıyan bölge Aydın vilayeti, Çanakkale’nin batısı Biga, Bursa ve çevresi Hüdavendigar, İç Anadolu’nun merkezi Ankara, Çukurova yöresi Adana, bu yerler arasında kalan bölge Konya, Batı Karadeniz Kastamonu, İstanbul’un Anadolu yakası ve Kocaeli İzmit, Dogu Karadeniz Trabzon olarak adlandırılmıstır. Dogu ve Güneydogu Anadolu Bölgeleri ise Halep, Sivas, Erzurum, Bitlis, Elazıg, Diyarbakır ve Van olmak üzere vilayetlere ayrılmıstır (McCarthy, 1998a: 1, 3). Yukarıda verildigi üzere Yunan isgali altında kalan İzmir ve çevresi, Aydın vilayeti olarak adlandırılmaktadır. Ayrıca farklı vilayetlerde yönetim açısından da farklılıklar olusmus olabilir ki bu, oralarda yasayan nüfus yapısı açısından önemli bir ayrımdır. Anadolu’daki nüfus yapısı, Türklerin Anadolu’ya göç etmesiyle önemli yapısal degisikliklere ugramıstır. Nitekim, Hıristiyan nüfusta azalmalar olmus, bazı Hıristiyanlar 2 3 ise Müslümanlasmıstır; ancak yine de toplum yapısı oldukça kozmopolittir. Bunun yanında belirttigimiz bu süreç içerisinde de Anadolu’nun nüfusu yarı yarıya artmıstır (McCarthy, 1998a: 1, 2, 111). Osmanlı Devleti’nin bu nüfus yapısına karsı yaklasımı Türk, Arap, Rum gibi milliyet ayrımları degil kisilerin mensup oldugu dine yönelik ayrımdır. Bir kisinin Türk ya da Kürt olup olmamasından ziyade, Müslüman olup olmaması deger tasımaktadır. Bu durumun nedenlerini uluslasmayı ele aldıgımız bölümde aktarmıstık, önemli olan nokta Hıristiyan tebaaya da aynı sekilde yaklasılmasıdır (McCarthy, 1998a: 6). Anadolu’daki Rum nüfus belirli merkezlerde toplanmaktan çok, genis alanlara yayılmıs olup, Balkan Savaslarının sürdügü yıllarda sayıca yüksek rakamlara ulasmıstır (McCarthy, 1998a: 90-104, 116). Ancak bu sayılar çok kısa bir süre sonra düsmüstür ki dünyanın basına gelen en büyük yapay felaketlerden biri olan 1. Dünya Savası’nın baslamasıyla Anadolu’daki özellikle etnik nüfusun karısık oldugu bölgelerde her türlü dinden ve etnik kökenden pek çok insan ölmüstür (McCarthy, 1998a: 120, 146, 147). Yönetim nezdinde soy açısından degil de din açısından birlik gösteren bu topluluklar, Mübadele’yi anlamlandırma yolunda deger kazanır; çünkü Osmanlı’nın takındıgı bu tutum ister istemez halkın yasamı ve davranısını da etkilemistir. 19. yüzyılda da iki gruba ait halk içinde henüz hatları belirlenmis, net bir ulusal bilinç uyanmadıgından, ortaya ulusal bilinçten önce dinî bilinç çıkmaktadır. Dogal bir gelisme olarak Lozan Antlasması sonucu yapılan halkların “takas”ı biraz daha anlam kazanır. Balkanlar her ne kadar Akdeniz’e uzak topraklar olarak kalsa bile gerek Osmanlı İmparatorlugu’nun, gerekse baska devletlerin yönetimi altındayken hararetli dönemlerin sürekli yasandıgı bir geçis bölgesinde yer alır. Önemli bir geçis alanında yer alması, burada yasayan insanların -isin özü cografyanın bütününde- siyaset ve tarihin karısık, zaman zaman kimliklerin iç içe geçtigi sahnesinde bir sekilde yer almalarına sebebiyet vermistir. Osmanlı Devleti’nin, bünyesinde yer alan milletlerle yasadıgı sorunlar; kısa bir zamanda ve tek bir etkene dayanarak ortaya çıkmamıstır. Bilindigi gibi İmparatorluk, on sekizinci yüzyıl ve sonrasında fetih politikasına devam edememis, akabinde toprak kayıpları gelmeye baslamıstır. Osmanlı için önemli dönümlerden birini Rus İmparatorlugu ile 1774 yılında imzalanan Küçük Kaynarca Antlasması olusturur; bu antlasmayla Osmanlı, devlet politikasından ve prestijinden bir hayli ödün vermistir (Anderson, 2001: 11, 12). Bunun ötesinde Osmanlı İmparatorlugu’nun topraklarının hem çok genis olması hem de 2 4 uygulanan yönetim sisteminden dolayı sultanların, bastan beri ülkenin her noktasında aynı oranda hüküm sürdürememesidir: “…Balkanlarda İstanbul’un hiçbir zaman dogrudan yönetmedigi büyük alanlar vardı. Tuna boyunda uzanan Eflak ve Bogdan, Sultan’a vergi ödemelerine karsın, önemli ölçüde özerkliklerini koruyordu. İstanbul’un atadıgı Voyvoda bu eyaletleri yönetiyordu. 18. yüzyılın basından itibaren bu görev, yerel toprak sahibi ailelere (boyarlar) degil, önemli Yunan ailelerinden gelen kisilere verilmeye baslamıstı…” (Anderson, 2001: 15) Anderson’un yine isaret ettigi üzere, Ege Adalarında ve bugün Yunanistan’ın güney bölgesini olusturan Mora Yarımadası’nın ulasılması zor yerlesim yerlerinde “fiilî ya da hukukî” bakımdan bagımsız olan Yunan toplulukları bulunmaktadır (Anderson, 2001: 15). Bu durumda adı geçen bölgelerde yasayan Yunan topluluklarının gerçekte özerk bir yapıya sahip oldukları söylenebilir. Yunan Bagımsızlık Savası içerisinde Mora Yarımadası’nın bu yapısal özellikleri, Osmanlı’nın bölge ve halkıyla diyalogsuzlugu neticesinde büyük yer tutmustur; buna mukabil deniz hâkimiyetini ele geçiren Yunanların bagımsızlık hareketleri, öteki Balkan ülkelerinden de bagımsız gelismeler olarak ortaya çıkmıstır (Anderson, 2001: 74, 75). Ege Adaları ve Mora Yarımadası’yla ilgili bahsedilen durumların benzer örnekleri dogallıkla ülkenin Balkanlar ve Anadolu da dâhil olmak üzere çesitli bölgeleri için de geçerlidir (Anderson, 2001: 15): “…Derebeyi ve ayanlar Sultan ve yöneticilerine tam olarak itaat etmekten kaçınıp, yerel hanedanlıklar bile kurabiliyordu. 18. yüzyılın ilk yarısında, Batı Anadolu’nun büyük bir bölümünde etkili olan Karaosmanoglu ailesi, bunun en iyi örneklerinden biridir…” (Anderson, 2001: 15) Görüldügü gibi Osmanlı Devleti’nin uluslasma sürecinin berisinde de mevcut yönetime tam anlamıyla paralel olmayan baska egilimler bulunmaktadır. Böylece bu halkların hem öteki topluluklarla iletisimi kolaylasmıs hem de kolay iletisim kurabilmenin önemli bir sonucu olarak çesitli etkilenmelere açık yasamıslardır. Osmanlı İmparatorlugu’nun -nasıl sonuçlanırsa sonuçlansın- uzun yıllar varlıgını sürdürmesinin baska nedenleri de vardır: Devlet salt 18. yüzyıldan sonra degil, İmparatorlugun görkemli zamanlarında dahi eyalet valilerine özgür bir ortam tanımıstır (Anderson, 2001: 16). Ancak bu özgürlük alanı bugünün ulus-devlet ve demokrasi anlayısına göre degerlendirilmemeli, Osmanlı Devleti’nin yapısı göz önünde bulundurulmalıdır. 2 5 Balkanların millet yapısında 17. yüzyıldan sonra önemli degismeler olmaya baslamıstır. Nüfusunun önemli bir bölümünü olusturan ve aynı zamanda ticaretle ugrasan Yahudi ve Ermeniler çogunlukla Batı Avrupa’ya göç etmis, bölgedeki Türk nüfusunda da göze çarpan azalmalar olmustur (Anderson, 2001: 16). Bu gelismenin bölgeye yansıması ise Yunan, Arnavut ve benzeri toplulukların sahip oldugu millî unsurların daha fazla öne çıkmasına, Balkanların çok daha önceden türdeslesmeye baslamasına neden olmustur. 1914 yılına gelindiginde Balkan Savasları nedeniyle Balkan nüfus yapısında Müslümanların sayısı, savas öncesinde üstün bir konumdayken göç ve ölümler yüzünden azalmıs ve Müslümanlar azınlık statüsünde kalmıslardır (McCarthy, 1998b: 186). Ancak Balkan Savasları sonucunda olusan bu durumun aksine Yunanistan sınırları için benzer bir süreç söz konusu degildir (McCarthy, 1998b: 188). Bu durum imlemektedir ki Balkanlardaki Bulgaristan gibi ülkelerde nüfus takasını gerektirecek bir olusuma gerek kalmadan nüfus yapısı zaten degismis; Yunanistan ve Anadolu’daki konumun ters açılardan farklı olmasının sonucunda buralarda devlet eliyle çesitli yaptırımlar uygulanmıstır. Yunanistan’ın Osmanlı İmparatorlugu’ndan aldıgı toprakların batısında büyük oranda Rum sayısı fazlayken, dogu bölgelerinde Müslüman sayısı ön plana çıkar: Selanik de Müslümanların daha fazla oldugu kentlerden biridir (McCarthy, 1998b: 187). Anadolu’da sayısı tam olarak belli olmayan miktarda Rum’un Yunanistan vatandası olması ve bunların çogunun İzmir’de yasaması da ilginç bir saptamadır (McCarthy, 1998a: 90). Bu saptama gösterir ki Ortodoks ya da Katolik olsun, Rumların içindeki bir grup, aidiyet olarak kendisini daha net tanımlamaktadır. Bu Rumlar, Osmanlı Devleti’nin henüz netlesmemis sınırları içerisinde yasasalar bile vatandaslık bagları baska bir ülkeye aittir. Osmanlı’nın siyasi hatalarından biri olan kapitülasyonların sagladıgı ayrıcalıklar, Avrupalıların himayesinde yer alıp Rum, Ermeni veya Yahudi olan bazı sahıslara da özel statü olarak tanınmıstır (Anderson, 2001: 17). Bu gruplar ticaretin kendilerine saglamıs oldugu özgürlük alanından faydalanmıslar; özellikle de Rumlar, Yunan Bagımsızlık Savası’nda Yunanistan’a destek olmuslardır. Müslüman tebaa ise basta dini sebepler olmak üzere çesitli nedenler sonucunda ticaretle içli dıslı olamamıstır. 2 6 Bunun yanında Müslüman ve Hıristiyan tebaanın özellikle dini açıdan tamamen esit kosullarda yasadıgını ileri sürmek de açıkçası zordur: Osmanlı Devleti, kiliselerin iç islerine karısmayıp onları özerk bir yapıda var olmalarına izin verse de bu dine mensup üyeler, siyasi ve askeri alanlarda üst sınıflara pek yükselememektedirler (Anderson, 2001: 19). Balkanlar ve Yunanistan’da yasanan gelismelerde “Büyük Güçler” olarak tabir edilen devletlerin kendi ülkelerinin yararlarını da göz önünde bulundurarak uyguladıkları politikaların bu bölgelerdeki yansımaları önemlidir (Anderson, 2001: 73-104). Bu konuda Rusya ile Yunanistan arasındaki iliskiler dikkatle incelenmelidir ki bir devletin destek görmeden bagımsızlıgını kazanması o dönem için oldukça güçtür. Özerk bir yönetime sahip Yunan Devleti’nin kurulması için 1886 yılında İngiltere - Rusya protokolü imzalanmıstır: Bu protokole göre Yunanistan yönetiminde Sultan’ın sınırları Büyük Güçlerce belirlenmis bir rolü ve Fransa, Avusturya, ayrıca Prusya da antlasmanın garantör ülkeleri olacaktır (Anderson, 2001: 84). Yukarıda da açıklandıgı gibi Osmanlı’nın hâlen kendi sınırları içerisinde olsa bile Balkan Devletleri üzerindeki hükmünün 19. yüzyılda son derece azalmıs olması, bu devletler açısından bir süre sonra gerçeklesecek olan tam bagımsızlık ortamına hazırlık niteligindedir. Gelismeler bu yönde ilerlemesine karsın Anderson; İngiliz, Fransız ve Rus Hükûmetlerinin, bir dönem için, özerk yapıda bir Yunanistan’ı, bagımsızlıgını tamamen kazanmıs bir Yunanistan’a tercih ettiklerini de sözlerine eklemistir; sebebi ise Avrupa’nın mesruiyet temelli yönetimine zarar gelebilecegi endisesidir (Anderson, 2001: 92). Yunanistan’ın bir ulus devleti kurma yolunda attıgı adımlara ragmen, ülkenin yönetim ve kimlik yapısında karmasa hâkimdir. Nitekim halkın büyük bir bölümü yoksuldur ve kendini “Yunan” olarak tanımlayan insanların ancak küçük bir bölümü ülke sınırları içerisinde yasamaktadır (Anderson, 2001: 94, 95). Ortodoks Kilisesi’nin Yunan halkı üzerinde önemi yadsınamayacak etkilerinden biri de sudur (Glenny, 2001: 40): Çesitli gazetelerde ve yazısmalarda Rumca konusmayan halktan “Les Grecs” olarak bahsedilmesi, onların Ortodoks Kilisesi üyeleri oldugunun göstergelerinden biridir. Bunun yanında Rumca konusan halkın içinde de kendini Hıristiyan, Romalı, Yunan gibi adlandırmalarla tanımlayanlar da mevcuttur. Misha Glenny, Ortodoks Kilisesi’nin Yunan kimligini tanımlamada en önemli unsur oldugu 2 7 kadar, en tutucu unsur da olduguna dikkat çeker, öyle ki Osmanlı’da yasayan Rumlar açısından da din zaten kültürden önce gelmektedir (Glenny, 2001: 42). Bu ufak ayrıntı konumuz itibariyle önemlidir; çünkü fakirlik ve kötü yönetimle beraber kargasa ortamını yaratan öteki sebeplerden biri de kimlik sorunudur. Kimlik sorunları bagımsızlasarak homojenlestirilmis ulusal yapıda bir devletin önündeki en önemli sorunlardan biridir. Bu sorun kanaatimizce Yunan tarafı için Lozan Mübadelesi’nin gerçeklesmesine neden olan etkenlerin basında gelmektedir. Buna paralel olarak Glenny de Rumların mücadelelerinin ideolojik yönünün agır bastıgını; çünkü kimliklerini bütünüyle bilmedikleri yorumunu yapar (Glenny, 2001: 43). Aslında, bu cografyada yasayan bir toplumun böyle bir sorunla yıllarca kavrulması olagan dısı bir durum da degildir. Yunan isyancıları arasında bölünmeye sebep olan diger bir unsur, kültürel miraslarıdır (Gleny, 2001: 48). Yunan toplumu da bir tarafıyla Türk toplumuna benzer sekilde Dogulu’dur ki iki toplum arasındaki geçmisten gelen ortak özellikler dikkati çeker; ama Yunanlar diger bir taraflarıyla da Batılı’dırlar. Glenny, her iki Yunan’dan birinin Batılı ya da Dogulu olmayı seçtigini imler (Glenny, 2001: 48); ancak atlanmaması gereken bir nokta vardır: Osmanlı’nın mirasçısı olarak görülen Türkler, Bizans’ın mirasçısı olarak görülen Rumlara oranla çeliskileri daha yogun bir “ikilik” arasında uzun yıllar yasamak zorunda kaldıgı gibi hâlâ da yasamaktadır, oysa Yunan toplumu öbür yakaya eklemlenmeyi basarmıstır. Rumlar sadece ticaret gibi konularda degil, basta İstanbul Rumları olmak üzere bu halkın içinde bazı kisiler Osmanlı devlet politikasında önemli roller oynama sansına sahip olabilmislerdir (Glenny, 2001: 40). Daha sonra ayrıntılı olarak deginecegimiz gibi Lozan Mübadelesi İstanbul Rumlarını kapsamamaktadır; bu durum onların Bizans’ın mirasçısı olması ve kimlik sorunlarını yasamamalarından kaynaklanıyor olabilir. Yunan Bagımsızlık Savası basladıgı zaman isyan sonucu yapılan kıyımlarda görülen çeliskilerden biri, Mora ve Girit’te Müslümanlıgı önceden kabul etmis olan Rum nüfusun da öldürülmesidir (Glenny, 2001: 45). Bu çeliskiler ve olaylar, Ortodoks Kilisesi’nin toplum üzerindeki yaptırımını bir kez daha gösterir. Girit gibi su anda Yunanistan’a baglı olan kentler ve adalar, Yunan uluslasması ve bagımsızlasmasında Osmanlı’ya karsı isyanların yogun oldugu bölgelerdendir. 1866-1868 2 8 yılları arasında çıkan Girit isyanı, Yunan isyanına uluslararası bir boyut da getirmistir (Anderson, 2001: 175, 176). Girit, bagımsızlasma süresince Osmanlı’nın basına oldukça dert açmıstır; ada fethedildigindeyse öteki bölgelerde oldugu gibi Müslüman halktan kimseler adaya akınlar halinde göç etmemislerdir. Girit’te yüksek sınıfa ait kisilerden Müslümanlıgı kabul edenler olmustur; ancak bu kisiler Rumca konusmaya devam etmis, adanın büyük bir bölümünde Osmanlı yönetimi benimsenmemistir (Glenny, 2001: 174). Nitekim, Sabâ Altınsay’ın romanı Kritumu, Girit’in bu karmasık ortamını kurmaca bazında basarılı bir sekilde sergilemektedir. Birinci Dünya Savası ardından tamamen dagılan ve içinden yepyeni uluslar çıkan Osmanlı İmparatorlugu topraklarının paylasılması konusunda Batı Trakya için Büyük Devletler tarafından düsülen konum, bu bölgenin Yunanistan kontrolüne verilmesidir (Anderson, 2001: 368). Bu paylasımın sonucunda bölgenin önemli merkezlerinden biri olan Selanik13 kenti de Yunan yönetimi altında kalmıstır. Yunan ordusunun Batı Ege’yi isgali ile çok çetin bir sürecin yasanmasına karsın, İzmir de dâhil olmak üzere (Anderson, 2001: 380), yörenin Türkiye toprakları içersinde yer alacagı Lozan Antlasması ile kesinlesmistir. Türkiye topraklarında yasayan yabancılar bu konferansın en önemli sorunlarından birini teskil etmistir. Fransa basta olmak üzere konferasın diger katılımcı ülkeleri Türk Hükûmeti’nin “yabancı hakları” konusunda Türklerle yabancılar arasında esit dagıtılmıs haklar sunacagına pek ihtimal verememektedirler (Anderson, 2001: 382). Bahsi geçen bu ‘güçler’, batılı niteliklere sahip olabilecek bir Cumhuriyet’in kurulusuna ise destek vermektedirler (Anderson, 2001: 403). Yukarıdaki açıklamalarımızın ısıgında degerlendirmelerde bulunmak gerekirse bu güçlerin Türkiye’ye olan güvensizliginin Lozan Mübadelesi’nin gerçeklesmesinde son derece etkili oldugu kanısını tasıyoruz. Balkanlarda Osmanlı yönetiminin zayıflıgını ve himayesinin yetersizligini gösteren hâllerden biri de uzun süreden beri varlıgı devam eden “armatalos”lardır. Bu armatalos’lar 13 Selanik kenti de İzmir gibi büyük bir yangın atlatmıs ve yeniden insa edilmistir (Glenny, 2001: 290, 291). Her iki kentin de isgal altında olup, hem mimari hem de nüfus yapısı açısından tekrar insa edilip bir nevi yaradılısının degistirilmesi ilginç bir tesadüftür. Ancak bir gerçeklik daha vardır; o da bu yangınlar kentlerin tarihini degistirmek adına bilinçli olarak düzenlenmistir. Selanik yangınıyla Venizelos, sehri kendi amaçları dogrultusunda modernlestirmek daha açık bir ifadeyle yayılmacı planlarının -Megali İdea’nın- bir parçası niteliginde degerlendirmistir (Glenny, 2001: 292). Bu yangın ve kentin degismesi, önemsiz bir ayrıntı gibi gözükse dahi bir kentin kaderini dolayısıyla insanın kaderini degistirmekle aynı anlamlara gelir. 2 9 eskıyalar arasından seçilerek devlet yönetimi ve yasaları adına koruyucu zabıta rolünü oynamıs, II. Mahmut zamanında da Yanya’daki Ali Pasa ordusuna katılmıstır (Glenny, 2001: 42). Anderson, Osmanlı Devleti’nin çöküs sürecinde ortaya çıkan uluslararası sorunların / Dogu Sorunu’nun Lozan Antlasması ile ortadan kalktıgını iddia eder (Anderson, 2001: 397). Oysa bu kısmi bir çözüm olarak görülebilir ki esasında sorunlar farklı bir yöne çevrilmistir. Nitekim Yakındogu’nun topraklarında her dönem çesitli problemler bas göstermistir. 4.1 Yunan İsgali Hakkında Yunan Devleti, Batı Anadolu’yu isgaliyle (1919-1922) 10 Agustos 1920 Sevr Antlasması’na göre Anadolu’dan toprak alma hakkına sahip olmaktayken Türk Kurtulus Savası, bu planların degismesine neden olmustur. Yunan isyanı kendi kendine olusmamıstır. Büyük Güçlerle birlikte Venizelos’un uyguladıgı politikaların da isyan sürecinde yasananlara etkisi yadsınamayacak bir gerçekliktir: Alexander Pallis’in14 ifadelendirdigine göre Balkanlarla birlikte II. Abdülhamit Dönemi’nde Girit’te meydana gelen olaylar ve 1908 yılında Jön Türklerin iktidarı ele geçirmesinin de etkisiyle Yunanistan’daki cunta liderlerinin isi kolaylasarak 1909’daki bir askerî darbeyle Venizelos’u hükûmetin basına getirmislerdir (Pallis, 1997: 18). İsgal 1919’da baslamıstır. Bu ortamı hazırlayan olusumların tarihinin Büyük Britanya Hükûmeti için Sir Edward Grey’in Yunanistan’a kendilerinin safında savasa katılma kosuluyla “Batı Anadolu kıyılarında taviz verme teklifine” dayandıgı belirtilir (Pallis, 1997: 24). Balkanlarda ulus-devlet kurma yönündeki yaklasımlar ne idiyse Yunan isgalinde de aynı amaç tasınmaktadır; fakat Batı Anadolu’da Balkanlarda oldugu gibi Müslüman nüfus dagınık degildir. Müslüman nüfusun sayıca daha fazla ve etnik olarak da yogunlukla Türk olması, onlar açısından durumu dezavantaja çevirmistir (McCarthy, 1998b: 277). Yunanların Anadolu topraklarından çıkarılmasında Türk Ordusu’nun sarf ettigi güç bilinen bir gerçekliktir; fakat bu sonucun olusmasında özellikle Yunanistan açısından baska 14 Pallis’in kitabı Mübadele’den kısa bir süre sonra, 1937 yılında basılmıstır. Bu degerlendirmenin olaylar henüz tazeyken ve 2. Dünya Savası öncesinde içerden bir bakıs açısıyla yapıldıgı unutulmamalıdır. 3 0 nedenler de bulunmaktadır. Misha Glenny bunları su sekilde izah etmistir (Glenny, 2001: 319): “Yunanlılar’ın en büyük sorunları içerden kaynaklanıyordu. Ordunun morali çok bozuktu. 1920 yılı geldiginde ordu sekiz yıldır savasıyordu. Devlet hazinesi bombostu ve Anadolu’nun isgalini sürdürmek Mora, Attika ve Teselya’dan olusan Eski Yunanistan’da büyük sıkıntılara neden olmaktaydı. Venizelos bütün enerjisini Paris’teki diplomatik mücadelede harcamaktaydı. Megali İdea’yı elde ettigine göre milliyetçi ruhun dalgasına kapılıp tekrar iktidara getirilmeyi bekleyerek 1920 Kasım’ında seçime gitti” (Glenny, 2001: 319) Görüldügü gibi Yunanistan ordusunun, çesitli etkenlerle daha kötü yönetilmeye baslaması Türk ordusu açısından büyük bir fırsat yaratmıstır. Pallis, Müttefik olarak isbirligi yapılan ülkelerin bu isbirligini bozabilecek bir noktayı su biçimde ifade eder: Yunanları, İtilaf Devletleri ve Alman taraftarı olmak üzere ikiye ayıran propaganda da Yunanistan açısından taktik hatalardan biridir (Pallis, 1997: 13). Pallis’in Yunan isgalinin nedenlerini degerlendirdigi kitabında üzerinde özenle durdugu noktalardan bir digeri, Yunanistan’ın Anadolu’ya asker çıkarmasının dezavantajlarının Venizelos tarafından dahi bilinmesine ragmen,15 İngiltere basta olmak üzere Fransa, İtalya ve Rusya’nın kendi çıkarları dogrultusunda uyguladıgı politikalar neticesinde Türkiye ile savasa girismis oldugudur (Pallis, 1997: 17-92). Bu asamada su ayrıntıyı ifade etmenin zamanı gelmistir: Rusya, öteki İtilaf Devletlerinin aksine yasanan Bolsevik Devrimi ile birlikte iki senedir Anadolu’ya karsı uyguladıgı politikanın açısını bir anda degistirmistir. Ruslar, Türk - Rus Savası’nın ardından aldıkları Kars ve Ardahan’ı geri vermis, Türkiye’ye Kurtulus Savası’nda para ve cephane yardımında bulunmuslardır (Pallis, 1997: 45, 79). Bu politika degisikliginin belirgin sebebi Anadolu’yu önemsemekten ziyade devrime İtilaf Devletleri tarafından gelebilecek zararları engelleyebilmektir. Yunanistan’ın özellikle İngiltere nezdinde öteki Balkan Devletlerine oranla daha fazla ön plana çıkmasının belli baslı sebepleri arasında Yunanistan’ın ekonomik olarak daha iyi konumda ve bilhassa deniz ticareti bakımından Ege ve Karadeniz’deki en etkin Balkan 15 Bu dezavantajlar Pallis tarafından söyle sıralanır (Pallis, 1997: 31, 32): İlki Anadolu’daki Rum nüfusun hem dagınık hem de sayıca Müslümanlardan daha az olmasıdır. Müslümanların çogunun geldikleri kültür daha savasçı bir yapıdadır; ancak Hıristiyanlar askeri egitim almamıslardır. Baska bir sebep de Anadolu’nun cografi yapısından dolayı savasın çok zor olacagının bilinmesidir. Ayrıca böyle bir savasın Yunanistan üzerindeki mali yükü bir hayli fazladır ki ülke zaten yıpranmıs bir hâldedir. 3 1 Devleti olmasıyla birlikte, İngiltere ile aralarındaki mali alısveris sirkülasyonunun aktif olması da gösterilmektedir (Pallis, 1997: 65). Yasanan isgal, İzmir basta olmak üzere Anadolu kentlerinin zamanını âdeta “cehennemde bir mevsim”e çevirmistir ki İzmir, isgalden kurtulduktan sonra hiçbir zaman eski kozmopolit ortamını yakalayamamıstır. Yunanistan ise bu savasın ardından ekonomik olarak çok zarar gördügü için kötü bir devreye girmis, ülkede sosyal sorunlar bas göstermistir (Glenny, 2001: 326). Bu denli olmasa da ekonomik sorunlar, küçük isletme sahibi yabancı uyruklu halk gittigi için Türkiye açısından da geçerli olmustur (Glenny, 2001: 326). Sonuçta her iki toplum da uzun yıllar süren önemli savasların içinden çıkmıstır; ancak su ayrıntıyı da eklemek gerekir ki Cumhuriyet’in ilk yıllarında Türk ekonomisi ve toplumsal hayatı her seye karsın -bugün tam tersi bir durum söz konusu olsa da- Yunanistan’dan daha iyi bir konumdadır. Yine hatırlamak gerekir; Yunanistan ve Türkiye’nin dünya üzerindeki sahip oldugu söz hakkı zamandizinsel sıraları farklı da olsa tarihin eski dönemlerinde kalmıs; 18. yüzyıldan itibaren her iki ülke de siyaset sahnesinde basta ekonomik yetersizlikleri yüzünden Batılı Güçlerin nüfuzundan etkilenmistir. 4.2 Girit’te Yasananların Genel Bir Degerlendirmesi İlk yerlesim bulguları MÖ 8000’li yıllara kadar giden (Gökaçtı, 1998: 34) Girit Adası’na ayrı bir baslık olarak deginmemizin nedenlerinin basında Sabâ Altınsay ve Ahmet Yorulmaz’ın romanlarında adanın merkez olarak ele alınmasından ileri gelmektedir. Girit Adası, Akdeniz için önemli adalardan bir tanesi olmasının yanı sıra Ege Denizi’nin Akdeniz’le birlestigi kritik bir bölgede yer aldıgı için de Türk-Yunan Savası’nda kilit cografyalardan birini olusturmustur. Baska bir açıdan ise Girit olayları, Yunanistan’la baglantılı sorunlarla neredeyse es zamanlı meydana çıkmıstır. Girit tarihine bakıldıgı zaman 1692’de Osmanlıların yönetimi altına girmeden önce Küçük Asyalılar, Roma, Venedikliler, Bizans gibi farklı toplumların egemenliginde kaldıgı görülmektedir (Tukin, 1986: 85, 86 ve Gökaçtı: 1998: 34-37). Osmanlı Devleti adada Hıristiyan nüfusla dengeyi saglayabilmek amacıyla Anadolu’dan Girit’e nüfus naklederek Müslüman nüfus sayısını bilinçli olarak arttırmıstır (Tukin, 1986: 88). Buraya yerlestirilen Müslüman nüfus zamanla kendi dilleri Türkçe yerine Rumca’yı benimsemislerdir. 3 2 Bu tarz dil / kültür degisimlerinin açıklamasını daha önce yapmıstık; tarihteki örneklerinde göç alan yerlesim bölgelerinde yerlesik kültür göçebe kültürden daha baskın gelmistir, bunun dogal bir sonucu ise, adadaki Müslümanların zamanla dil degistirip mevcut kültür odaklarından etkilenmelerinin yanında, kendi kültürlerinden parçaları da mekâna ve ada üzerindeki halka yansıtmalarıdır. Adaya yerlestirilen Müslümanların kendi lisanlarını zamanla unutarak Rumca’yı kullanmaları konusunda Nükhet Adıyeke, Ortodoks sınıfa mensup ruhbanların kendilerine saglanan özgürlük ortamını “bilinçli bir sekilde” kullanarak Müslümanları etkilediklerini belirtir (Adıyeke, 2000: 86). Osmanlıların adada hâkimiyet kurmalarının ardından uzun bir süre Hıristiyanlar ve Müslümanlar arasında önemli problemler yasanmamıssa da zamanla Osmanlı’nın öteki bölgelerinde yasanan huzursuzluklar Girit’e de sirayet etmistir. Bunun bir yansıması olarak da Girit’te 19. yüzyılda pek çok ayaklanma meydana gelmistir (Tukin, 1986: 89). Adada ayrılıkları atesleyecek çesitli faaliyetleri olan gruplar da bulunmaktadır. Bunlardan biri, yüzyılın baslarında ortaya çıkan, aralarında Rus ve Avrupalı sahısların da üye oldugu Filiki Eterya dernegi gibi misyoner bir dernek, Rumları bagımsız bir yapıda bir araya getirebilmek için çesitli çalısmalar yapmıstır (Adıyeke, 2000: 15). Dönemin Rus Hükûmeti yani Çarlık Rusyası ise, İttifak Devletleri arasında yer alıp Osmanlı aleyhinde fikirlere destek olmustur: Çarlık Rusya, bu stratejinin bir uzantısı olarak Girit Bölgesi’nde kurulacak tampon bir devletin varlıgını desteklemis, buna paralel olarak da 1828-29 yıllarında Osmanlı’yla yaptıgı savasın ardından imzalanan Edirne Antlasması ile Yunanistan’ın bagımsızlıgını Osmanlı Devleti’ne “dikte ettirmistir” (Adıyeke, 2000: 17). 1877-78 yılındaki Osmanlı - Rus Savası’nın ardından imzalanan Ayastefanos Sözlesmesi’ne göre, “Balkanlardaki siyasi dengeyi kendi çıkarları” yönünde yapılandırarak Girit’te uzlastırıcı ve müdahil bir rol üstlenmeyi Rus Hükûmeti kendi yönetim kadrosu için uygun görmüstür (Adıyeke, 200: 27). Ruslar, Çarlık Rusyası’nın yıkılması ve 1917 Bolsevik Devrimi’nin yapılmasının ardından tam bir strateji degisikligine gitmistir. 3 3 Nükhet Adıyeke, 1868’de çıkan isyanla Girit’teki sorunların sadece “Türk - Yunan sorunu” olmanın ötesine geçerek İngiltere, Fransa ve Rusya’nın bası çektigi devletlerarası bir problem hâline dönüstügünü imler (Adıyeke, 2000: 22). Adada yasayan halkın ulusçuluk fikirlerinden etkilenmelerinde ticaret kadar baska faktörler de söz konusu olmustur: Osmanlı Devleti’nin 19. yüzyılda yogunlukla gerçeklestirdigi batılılasma hareketleri sonucunda okur-yazar düzeyinin artmıs, kültür düzeyinin de yükselerek özellikle Rumî halkın Avrupa ile olan baglarını daha da kuvvetlendirmis olması, Giritlilerin ulusçuluk fikirlerinden etkilenmesinde rol oynamıstır (Gökaçtı, 1999: 17). 1878’de imzalanan Halepa Sözlesmesi’nin sartlarına göre de adanın yönetim yapısında degisikliklere gidilmistir: Bu sözlesmenin önemli maddelerine göre Girit valisi Hıristiyan birisi olacak ve 5 yıl süreyle Büyük Devletler tarafından tayin edilecektir; Girit genel meclisinde Hıristiyan aza sayısının Müslümanlardan daha fazla olması kosulunun yanında, yönetim ve memuriyet kademelerinde de Hıristiyanların sayısı Müslümanlardan fazla olması kararlastırılmıstır. Buna ek olarak belirtilmesi gereken baska bir madde de birbirinden ayrılan adli ve icra kuvvetlerinde resmi dil olarak Türkçe’nin yanı sıra Rumca’nın da kabul edilmesidir. Buna mukabil Bab-ı Âlî tarafından 1889 yılında yayınlanan bir fermanla Halepa Sözlesmesi ile saglanan bu ayrıcalıklara kısıtlamalar getirilmistir. Bu kısıtlamalara ragmen bu sözlesme sayesinde Rum halkı içinde ulusal bilincin olusması kolaylasmıstır (Adıyeke, 2000: 28, 29, 34-36, 147). Adanın siyasi yapısında bunun gibi degismeler olurken paralelinde sosyolojik yapısında da önemli degisimler gözlenmektedir: Girit Müslümanları ve Hıristiyanları arasında belirgin sınıflasmalar olusmakta, kırsal kesimde yasayanların hayatı zaman ilerledikçe zorlasırken kentte yasayan ve özellikle ticaretle ugrasan nüfus giderek zenginlesmektedir (Adıyeke, 2000: 84). Egitim konusunda da Rumlar, Türklere oranla daha avantajlı konumda bulunmaktadır: Rumlar arasında Yunanistan’a gidip orada egitim alan ve Girit’e geri dönen kisi sayısı İstanbul’da egitim alan Türklerden daha fazladır (Adıyeke, 2000: 87). 3 4 İki farklı dine mensup bu gruplar arasındaki egitim yönünden olusan ayrım, elbette farklılıklara da yol açmıstır. Öncelikle basın araç ve gereçlerinden Türklere oranla daha fazla faydalanan Rumlar, ada üzerinde uygulanan propagandalara daha açıktır ki “medya”nın toplum üzerindeki etkisi ve yaptırımları bilinen bir gerçekliktir. Bunun dısında Osmanlı’nın matbaayı Avrupa’dan oldukça geç bir tarihte kullanmaya baslaması, Bab-ı Âlî’de basın-yayın organlarının ancak 19. yüzyılda toplumdaki aydın kisilerin öncülügünde yayın hayatına dâhil olmasının adada yasayan Müslüman Türkleri de bir sekilde etkiledigini düsünüyoruz. Toplumdaki asayisi koruma adına olusturulan kolluk kuvvetlerinden jandarma, zamanla topluma yarar getirmekten çok, ada halkı için huzursuzluk kaynagı olmustur (Adıyeke, 2000: 137). Bu durum adada yasayan insanlar için dünyanın her bölgesinde karısık bir yüzyıl olan 19. yüzyılın daha da zor bir devir hâline gelmesine neden olmus ve güvensizlik ortamını daha da katmanlastırmıstır. Girit, yasanan bu olayların gösterdigi gibi Büyük Güçlerin dogu politikasında uzun yıllar önemli bir yer teskil etmistir. Uygulanan bu politikalar neticesinde ise adada durgun yahut huzurlu dönemler pek yasanmamıstır. Nitekim kaos ortamı 1897’deki muhtariyetin (özerkligin) ilanına kadar da devam etmistir. Venizelos ve Hükûmeti ise bu sürece, savas ortamında Girit’in kendileri açısından tasıdıgı önemin bir ifadesi, bir nebze de olayları mesrulastırma hissiyatıyla Adıyeke’nin dikkat çektigi üzere (Adıyeke, 2000: 150, 151,181) “Girit Devrimi” adını vermektedir. Muhtariyetle birlikte Girit’in sosyal, siyasi ve ekonomik yapısında bazı degisimler meydana gelmistir. Sosyal yapıda meydana gelen degisimlerin en önemlilerinden biri Giritlilik üzerinde durulmasıdır. Buna göre resmi dilin Rumca oldugunun ilan edildigi Girit Kanun-u Esasi’sinde uzun zamandan beri Girit’te ikamet edenler, mensup oldugu millet ne olursa olsun Girit halkından olanlar, Girit halkının özgürlügü için mücadele edenler Giritlilik hakkını kazanmıstır (Adıyeke, 2000: 265, 266). Bu hakkaniyet göstermektedir ki ait oldugu din, ırk, milliyet, mezhep ve benzeri ne olursa olsun belli kuralları yerine getiren herkes Giritli olarak kabul edilmektedir; ancak siyasette paylar göründügü kadar esit dagıtılamayabileceginden adadaki fiilî yasam bu sekilde tezahür etmemistir. Girit’e muhtariyetin verilmesi Osmanlı’nın adadaki siyasi ve askerî açıdan (Adıyeke, 2000: 198) yönetim haklarını tam olarak kaldırmasa dahi; girilen bu yolun dönüsünün olmadıgı, 3 5 sadece bir geçisi yansıttıgı, ufukta gökle denizi ayıran çizginin gözüktügü, yalnız kopus gününün gelmesinin her iki halk tarafından da sancılı bir sekilde beklendigi ifade edilmelidir. Mehmet Ali Gökaçtı da Yunan Kralı’nın oglu Prens Georgi’nin adaya 1898’de komiser olarak atanmasının gayriresmî yoldan Osmanlı hâkimiyetinin sonu oldugunu belirtir (Gökaçtı, 1998: 38). Adanın Osmanlı Hükûmeti ile Yunanistan arasında paylasılamaması, kaçınılmaz olarak nitelendirilebilecek sonu gerçeklestirmistir. Girit olayları, Osmanlı - Yunanistan Savası’na sebebiyet veren etkenlerin basında gelmektedir. 1913 yılında Londra ve Bükres Antlasmalarıyla alınan kararlar sonucunda adanın Yunanistan’a ilhakı uluslararası boyutlarda da netlesmistir (Gökaçtı, 1998: 38). Mehmet Ali Gökaçtı’ya göre (Gökaçtı, 2004: 51) adada yasayan Yunan asıllı kisilerin yanı sıra Müslüman ve İtalyanların da bulundugu, zıt unsurlarına ragmen birkaç yüzyıl zıtlıkların uyumunun yasandıgı günler artık Girit’in mazisinde kalmıstır. 3 6 5 1923 LOZAN ZORUNLU NÜFUS MÜBADELESİ Deniz kıyısındaki o ahsap ev yıkılmadan, taslıgında acı suyunu kova kova çekip taraçaya döken yorgun ihtiyar Girit’ten getirdigi kitaplarını kiloyla eskiciye satmadan, teneke kutularda karanfil yetistirir, nargilesini fokurdatırdı denize karsı. Deniz, yumusak dalgalarla, sallar, uyuturdu evi. Evdeki öksüz kızlarını düsünürdü adam, kim bilir kimlerle evlenip nerelere gideceklerini. Arada bir gemi geçip giderdi Uzaktan uzaklara. (Çapan, 1998: 34) Buraya kadar yaptıgımız degerlendirmelerdeki esas amaç; 1923 yılında gerçeklesen Türk- Yunan Mübadelesi’ni ana hatlarıyla temellendirmektir. Bu bölümde ise Mübadele ayrıntılı olarak ele alınacaktır. 5.1 Lozan Protokolü’ne Hazırlık Süreci Yunanistan ve Türkiye arasındaki sorunların çözümü için önerilen Mübadele fikri yalnızca politik düzlemde yer alan kisiler arasında degil, Tanin gazetesi gibi Türk medya kuruluslarında daha önce de gündeme gelmistir (Zengin, 1998: 26). Toplum içinde bu yönde çıkan haberlerin yankısı hakkında bilgi verilmese de en azından medya gibi güçlü bir meta aracılıgıyla bir nebze de olsa Mübadele üzerine düsünüs biçimlerinin toplum katına yansımıs oldugu ileri sürülebilir. Lozan Sözlesmesi sonucu 1,200,000 civarında Anadolulu Ortodoks Rumla yaklasık olarak 400,000 Müslüman Türk’ün takası bilindigi gibi Mübadele kararı verilir verilmez ortaya çıkmıs bir sayı ve süreç degildir. Unutmamalı ki aktardıgımız sorunların tarihi daha eskiye dayanmaktadır, bunun bir getirisi olarak Anadolu topraklarındaki “göç” hareketleri de daha evvel baslamıstır. Özellikle Anadolu’dan pek çok Rum, Mübadele gerçeklesmeden önce Yunanistan’a göç etmistir. Bu baglamla ilgili olarak Ayhan Aktar’ın sözlerine yer vermek gerekir (Aktar, 2005a: 42, 52-54 ve Aktar, 2005b: 119-125): Dogal kosullarla göç eden halk bir kenara bırakılırsa, Mübadele yasanmadan önce “mübadele fikri” ortaya çıkmıstır. Buna göre, Balkan Savasları sonunda yasanan kaos, mübadele fikrinin ilk kez ortaya atılmasına neden olmustur. Osmanlı Devleti 1. Balkan Savaslarını kaybetmistir ve bu savaslarda en çok 3 7 zarar gören gruplardan biri Rumeli Müslümanlarıdır. Rumelili Müslümanların Anadolu’ya göç etmesi beraberinde, Rum halkıyla aralarında sorunlar çıkmasına neden olmustur. Aynı durum Trakya’dan Yunanistan’a göç eden Rumlar için de geçerlidir, onlar da Müslüman köylülerle sorunlar yasamaktadırlar. Bu sorunları göz önüne alan Atina Elçilik Müstesarı Galip Kemâli Bey, 12 Mayıs 1914’te Sadrazam Sait Halit Pasa’ya çektigi bir telgrafta Makedonya’daki Müslümanlarla Aydın Vilayeti’nde yasayan Rumların zorunlu tutulmadan Mübadele edilmesi için hükûmetten yetki ister; ancak Birinci Dünya Savası’nın çıkmasıyla bu yöndeki çalısmalar fiiliyata geçemez. Bunun yanı sıra Yunan Hükûmeti’nin Rumlara Ege adalarına yerlesmeleri yönünde yaptıgı tesvikler sonucu Anadolu’dan adalara büyük bir kitle aynı dönemlerde göç etmistir (Aktar 2005b: 122). Bu tarz desteklerin etkisi ve Yunanların isgali kaybetmeleri neticesinde Anadolu’da barınmalarının oldukça zorlastıgını fark eden Rumlar içerisinde Yunanistan ve adalara göç had safhadadır: Bu göçmenlerin sayısı “…15 Aralık 1922 itibariyle 890.626 olarak tespit…” edilmektedir (Aktar, 2005b: 56). Bu rakamlar bize Lozan Mübadelesi’nin aslında iki ülke arasında göç hareketlerine son noktayı koyup, bu hareketlenmeleri yasal düzleme tasıdıgını da gösterir. Yogun nüfus hareketleriyle beraber “toplumsal dengelerin” bozulması, Kemal Arı’nın da altını çizdigi gibi Mübadele gibi bir takası bir nevi zorunlu hâle getirmistir; nitekim göçmenlerin de göç etmek için deniz kıyısındaki sehirlere yıgıldıgı gözlemlenmistir (Arı, 2003: 6, 7). Bu insanlar, bir taraftan baslarına gelebilecekler için hazırlık yapmaya çalısırlarken beklestikleri bu sahil kentlerinde oldukça zor kosullar altında hayatlarını sürdürmüslerdir. Baska bir taraftan da Yunanistan topraklarına göç edebilen Rumlar, yüksek düzeydeki yıgılmalar sonucunda burada yasayan Türkler için zaman zaman önemli bir baskı unsuru olmuslardır (Arı, 2003: 8). Galip Kemâli Bey ve Venizelos arasında yapılması düsünülen antlasma gerçeklesmeyince bu kez iki ülke arasına bir aracı koyularak çözüm üretilmeye çalısılır. Bu kisi Milletler Cemiyeti’nce görevlendirilmis olan Dr. Fridtof Nansen’dir (Aktar, 2005a: 57). Dr. Nansen karsılıklı yaptıgı çesitli görüsmeler sonucunda protokolun hazırlanmasına katkı saglayıp, Nüfus Mübadelesi’ni teklif olarak sunar (Aktar, 2005a: 60); ancak Nansen’in ilk teklifi olan Yunanistan’daki Müslümanlarla, İstanbul hariç Anadolu’daki Ortodoks Rumların 3 8 istege baglı olarak yerlerinin degistirilmesi fikri kabul görmez (Arı, 2003: 16). Bu noktada dikkat çekmeliyiz ki Lozan Antlasması’ndan daha önce sartları kesinlesmese dahi Mübadele’nin gerçeklestirilmesine karar verilmis, sadece protokolun toplanması beklenmistir. İki ülke arasında ‘bir mübadele’nin gerçeklesmesini ve bunun da zorunlu olmasını isteyen ülkelerin basında İngiltere gelir. Böylece hem anlasmayı uygulamak kolaylasacaktır, hem de bu insanların kendileri farkında olmasalar da yeni yeni olusmaya baslayan ‘dünya düzeni’ne katkıları önemli ölçüde artacaktır (Oran, 2005: 163). Uluslasma amacı bir kenara koyulursa Türkiye’nin Rumların gitmesini istemesinin öteki nedenlerinin basında Büyük Devletlerin Hıristiyan azınlıkları kullanarak Osmanlıların iç islerine karısmasını engellemek gelir. İkinci sebep olarak antlasmadaki “Azınlıkların Korunması” bölümü sayesinde “Rumlardan mümkün oldugunca kurtulmak bu ‘pozitif haklar’ın” müdahale etkisini ve Yunan isgalinin üzerinden çok zaman geçmedigi için tekrar böyle bir durum içine girme riskini azaltma amacı gelmektedir (Oran, 2005: 165). Protokol sonucu alınan kararlar dogrultusunda Çaglar Keyder; her iki ülkenin politikacılarının da Wilson Prensiplerinin halkların kendi kaderlerini tayin etme ilkesini benimsemekten çok, daha önce üzerinde durdugumuz gibi agırlıklı olarak “etnik homojenlik” anlayısı çerçevesine baglı olduklarını yazmıstır (Keyder, 2005: 57). 5.2 Lozan Protokolü ve Mübadele Lozan Barıs Konferansı, Türkiye ve Batı arasındaki savas ortamına son vermek adına düzenlenmis olup, konferansta ekonomik, siyasal ve hukuksal problemlerin çözümleri aranmıstır (Arı, 2003: 15). Antonios Pavlidis’in parmak bastıgı gibi Lozan’da yasananlar diplomatik savası andırmaktadır; çünkü her ülke kendi ‘büyük çıkarları’nı gözetmektedir (Pavlidis, 1997: 14). Lozan’da 1 Aralık 1922’de baslayan görüsmelerin sonucunda 30 Ocak 1923’te Yunanistan ve Türkiye arasında, Türk topraklarında yasayan Otodoks Rum dinine mensup Türk uyruklularla Yunan topraklarında yasamakta olan Müslümanlıgı benimsemis Yunan uyruklu kisilerin 1 Mayıs 1923 itibariyle mübadele edilmesine karar verilmistir. Bu maddenin devamında yer alan hükme göre de Hükûmetler karsılıklı olarak izin vermedikçe göç eden kimseler, terk ettikleri ülkeye yerlesmek için geri 3 9 dönemeyeceklerdir.16 Yalnız, Mübadele’de İstanbul’da yasayan Rumlarla Batı Trakya’da ikamet eden Müslümanların kapsanmamasına karar verilmistir. Bu kararla beraber -her kaynak farklı rakamlar telaffuz etse de- Anadolu’dan Yunanistan’a hemen hemen 1.200.000, Yunanistan’dan Türkiye’ye ise yaklasık 400.000 civarinda insan göç etmistir. Görüldügü gibi Türkiye’den Yunanistan’a giden göçmenlerin sayısı, Türkiye’ye gelen göçmenlerin sayısının 3 katı kadardır. Yunanistan tarafı Mübadele’nin istege baglı olarak gerçeklestirilmesini teklif etse de böyle bir göçün çok uzun sürecegi gerçegine dayanarak her iki ülkenin de ekonomik olarak bir an önce kalkınmaya baslaması ve göç edenlerin ekonomiye katkı saglamaları amacıyla bu istek kabul görmemistir (Arı, 2003: 17). Lozan’daki görüsmeler sırasında üzerinde en çok tartısılan konulardan birini İstanbul Rumlarının durumu olusturmustur (Zengin, 1998: 47). Zaten Mübadele kararına ragmen Türkiye ve Yunanistan arasındaki sorunların tam anlamıyla çözümü için de hakikatte Ankara Anlasması (1930) beklenmistir. Mübadele’nin yürütülmesi içinse 11 üyeli Karma Komisyon olusturulmustur ki Yunanistan ve Türkiye’den komisyon için 4’er üye seçilmis, bunlara ayrıca 3 tarafsız üye daha eklenmistir (Zengin, 1998: 111, 112). Kuskusuz, bu tarafsız üyelerin komisyona eklenmesindeki amaç, aradaki dengeyi saglayabilmektir. Lozan Barıs Antlasması gibi büyük çaplı bir protokolde göç edecek insanların sosyolojik, psikolojik ve ekonomik yönlerden nasıl etkileneceginin önemi arka planda kalmıstır. Önemli olan tek tek insanlar degil; bu insanların bir bütün olusturdugunda yerlestirildikleri ülkeye getirecekleri katkılardır. Nitekim sadece Yunanistan ve Türkiye’nin ülkesel politikaları için degil, Batılı devletlerin kendi yararları için de bu olay gerçeklestirilmistir. Mübadele antlasmasında yer alan maddelere göre17 “göçmenler (emigrants)” hiçbir engelle karsılasmalarına izin verilmeden göç edebilecek, içlerinde kesinlesmis cezası olanlar cezasını çekmesi için ya da sorusturması devam edenler yargılanmak üzere ilgili makama ulastıkları yerde teslim edilecek, göçmenlerden vergi alınmadan her türlü tasınır mallarını götürmelerine izin verilecek, mallarını götüremeyenler ise oldukları yerlere mallarını bırakabileceklerdir. Bıraktıkları bu malların dökümü çıkartılarak degeri saptanacak, 4 nüsha hâlinde gerekli mercilere (bir tanesi yerel makamlarca saklanacak, biri karma 16 http://www.lozanmubadilleri.org/anlasma.htm 17 http://www.lozanmubadilleri.org/anlasma.htm 4 0 komisyona sunulacak, üçüncüsü gidilecek olan ülkenin hükûmetine verilecek ve sonuncusu da bizzat göçmenin kendisinde kalacaktır) verilecektir. Eger malları zarar görmüsse de tazminatları gittikleri ülkede kendilerine ödenecek, yahut o ülkenin borç hesabına dâhil olacaktır. Baska bir maddeye göre de göçmenler gittikleri ülkede, kendi mallarının degeri ve niteligi karsılıgında mal alabileceklerdir. Yine, hükûmetler arasındaki arıtım islemleri sonucunda borçlar birbirine denk çıkarsa hesap kapanmıs olacak; ancak denklestirme sonucunda bir taraf digerine borçlu durumda kalırsa, bu borcun degeri karsılıgında borçlu taraf öteki hükûmete pesin para ödemek zorunda kalacaktır (Arı 2003: 20). Bu isler içinse Türkiye ve Yunanistan’da kurulmak üzere savasa katılmıs devletlerin üyelerinden meydana gelen karma bir komisyon olusturulmustur. Bu komisyon gerekli durumlarda alt komisyonlar meydana getirebilme hakkını da elinde bulundurmaktadır (Arı, 2003: 19). Sunu belirtmek gerekir ki bu maddeler her ne kadar göçmenlerin haklarını korumaya yönelik hazırlansa da göçmenler, gittikleri ülkede oyunun bir kuralıymısçasına maddi - manevi zararlarla karsılasmıslardır. Renée Hirschon, Mübadele’nin her iki ülke için “asimetrik” özelliklere sahip sonuçlarının oldugunu belirtir (Hirschon, 2005: 17). Bu asitmetrik deneyimler kısaca siyasi, ekonomik, demografik, kültürel ve toplumsal genel baslıklarının yanında son olarak yerlesim düzeni adı altında da toplanır (Hirschon, 2005: 17-28). Nev-i sahsına münhasır bu takasın sonuçlarını ayrıntılı olarak bir sonraki asamada degerlendirecegiz; fakat bu asamada Hirschon’un su saptaması belirtilmelidir: Zorunlu göçe tabi tutulan Müslümanlar ve Ortodoks Rumlar için Mübadele, kendi vatan topragına dönüs degildir (Hirschon, 2005b: 11). Bugün Lozan Mübadelesi ile ilgili olarak yapılan tartısmalardan biri, ‘Mübadele’nin sart olup olmadıgı yönündedir. Bazı arastırmacılar tarafından o dönemin açıkladıgımız sartları içinde iki devlet arasında yapılması zorunlu olan bir sözlesme oldugu da savunulmaktadır. Bunun yanında bazı arastırmacılarsa karsı bir tez ileri sürerler ki bu arastırmacıların yaklasımları konu üzerinde daha fazla çalısılarak baska çözümler bulunabilecegi yönündedir. Geriye dönme olanagı olmadıgından bilim adına bu çesit tartısmaları sonlandırmak oldukça güçtür. Yalnız eklemeliyiz ki dönemin kosulları içerisinde farklı çözüm yolları üretilebilme ihtimali, bu çözümlerin daha iyi bir seçenek olduguna ilk elde isaret etmez. Mübadele Sözlesmesi’nin maddeleri de hukuk önünde kabul edilen 4 1 kosullardır; oysa reel ortamda yani baska bir ifadeyle uygulama sahasına geçildigi zaman yasanılanlar, hukuksal süreçte kabul edilenlerle paralel gitmeyebilmektedir. Bu sonucun nedeni tabii ki insan faktörünün devreye girmesidir, öyle ki insan, uluslararası alanda çok önemli bir sözlesmeyi kendi varlıgını ortaya koymasıyla fiziki gerçeklik düzleminde parçalamaktadır. 5.3 Mübadillerin Anadolu’ya Yerlestirilmesiyle İlgili Yasanan Sorunlar Türkiye’de mübadillerin karsılasacagı sorunları bertaraf edip, yerlesmelerini ve bir nevi topluma uyumlarını saglamak amacıyla Mübadele kararından kısa bir süre sonra 8 Kasım 1923’te İmar ve İskân Kanunu da çıkarılmıs (Arı, 2003: 33-36), İzmir mebusu Mustafa Necati Bey de Mübadele İmar ve İskân vekili seçilmistir (Zengin, 1998: 70). Mustafa Necati’nin 6 Mart 1924 tarihinde Adliye Vekili olarak atanmasıyla birlikte Mahmut Celal Bayar bu göreve getirilmistir (Cengizkan, 2005: 307). İmar ve İskân Kanunu’na göre Türkiye’ye göç edenlerin nakil, barınma, beslenme ve yerlesme islemlerinin yerine getirilmesi görevi İmar ve İskân Vekâleti’ne verilmis, ardından da Vekâlet bu görevini yerine getirebilmek için arka arkaya çesitli Talimatnameler (bunlardan biri de İase18 Talimatnamesi’dir) yayımlanmıstır (Zengin, 1998: 78-80). Mübadiller, Balkanlarda sorunların baslamasıyla beraber daha önce yasadıkları yerlesim yerlerinde rahat edemez hâle gelmislerdir. Bu tarz yasayısın dozu, Lozan Antlasması’yla beraber azalmak yerine artmaya baslamıstır; çünkü Rumlar Yunanistan’a göç etmeye baslamıslar; keza Müslümanlarla Rumlar yan yana, iç içe hatta aynı evde yasamak zorunda kalmıslardır (Zengin, 1998: 159). Sonunda Müslümanların göç etmeye baslamaları ise problemlerinin bitmesi degil, yön degistirmesi olarak tanımlanabilir; çünkü onları Türkiye’de farklı zorluklar beklemektedir. Türkiye ile Yunanistan arasında yer degistiren insanların sayısı düsünülünce Yunanistan’ın imar ve iskân konusunda Türkiye’den daha dezavantajlı oldugu ortaya çıkar; fakat Türkiye cografyasında da farklı açılardan problemler meydana gelmistir. Gerçi bu konuyla ilgili 18 İase kelimesi Arapça kökenlidir. İlk anlamı “yasatma” olmakla beraber ikinci anlamı “geçindirme, beslenme”yi yüklenir (Develliloglu, 1999: 401). Dikkat edilirse çıkan bu talimatnamenin adından da anlasılacagı gibi göçmenler için çok önemlidir; çünkü her ne kadar öncelikli amaç beslenme problemlerini çözmek olsa da kelimenin ilk anlamı düsünülürse mübadillerin yasama devam edebilmelerine de isaret ettigini görebiliriz. 4 2 olarak sosyoekonomik ve fiziki topografya çıkarılmaya ve mübadiller uygun mevkilere konuslandırılmaya çalısılsa (Arı, 2003: 49, 50) da istenen sonuçların alınmasında bazı pürüzler ortaya çıkmıstır. Günümüzde büyük kentlerde yasamak, kentin sorunlarını da hayatta duyumsayıp kabullenmek zorunda kalarak sehre ayak uydurmak olarak betimlenebilir ki yasanılan sehir zaman mevhumunu belirsiz kılabilir. Yunanistan’dayken daha küçük yerlesim merkezlerinde yasayan mübadiller, Türkiye’de Rumlardan geriye kalan evlere yerlestirildiklerinde de sehir hayatının çesitli zorluklarıyla yüzlesmek zorunda kalmıslardır: Köylere yerlestirilecek mübadillerin isi sehirlere yerlestirilenlere oranla daha kolaydır ki iskân edilme sürecinde ele alınan kıstaslar daha ziyade köyler için geçerli olmakla beraber, o günün kosullarında onları bekleyen sehir hayatı daha belirsiz bir yasama adım attıklarının baska bir göstergesidir. Ayrıca sehir hayatının bürokrasisi de göçmenlerin mallarının karsılıgını almalarını zorlastırmıstır; ama bunun yanında her daim oldugu gibi o dönemde de ekonomik açıdan sınıfsal farkını kullanarak sartları kendi lehine çevirip, olumlu kosullara daha çabuk ulasanlar da olmustur (Gökaçtı, 2004: 250, 252, 253). Türkiye açısından öne çıkan sorunlar ‘yapısal engeller’ ve ‘konjonktürel sorunlar’ olmak üzere iki asamada degerlendirilebilir (Aktar, 2005b: 126-141): Konjonktürel sorunların ilki; Yunanistan da dâhil olmak üzere bazı Batı ülkelerinin Anadolu’yu isgal etmesinin sonucunda, Anadolu topraklarının 1. Dünya Savası’nın ardından savas bölgesi hâline dönüsmesi ve halkın büyük zararlar görmesidir. Konjonktürel ikinci sorun ise Rumların Yunan isgali ve 1. Dünya Savası sırasında büyük oranda ülkeyi terk ederek fiilî manada Mübadele’yi tek taraflı gerçeklestirmelerinin yanında, Mübadele kararı ile Müslümanların Yunanistan’dan Türkiye’ye gelmelerine kadar geçen sürenin bir yıl kadar bir zaman dilimini kapsamasıdır. Rumlar, Anadolu’yu Mübadele kararı verilmeden daha önceden yavas yavas terk etmeye baslamalarına ragmen, orada yasayan Müslümanlar için aynı durum söz konusu degildir. Bu yasantının bir sonucu olarak Yunanistan’a göç eden Rumlarla orada yasayan Müslümanların yan yana barınmaları, özellikle ülkeyi terk edecekleri kesinlesen Müslümanlar için hayat kosullarını oldukça zorlastırmıstır. Rum halkı da İzmir’in 9 Eylül 1922’de isgalden arındırılmasıyla Anadolu’da yasayamaz hâle gelmelerinin olumsuz bir sonucu olarak, bu tarihten 1923’e kadar geçen süre içerisinde göç hareketlerine devinim kazandırmıstır. 4 3 Yapısal sorunlar baslıgı altında ele alınması gereken ilk madde, takas edilen halkların köken açısından farklı olmasıdır. Anadolulu Rumların çogunlukla sehirli ve Yunanistanlı Müslümanların da köylü olması, Türkiye’ye yerlesen göçmenlerin özellikle sosyolojik bakımdan sorunlar yasamalarına neden olmustur (benzer sorunlar Yunanistan’a göç edenler için de düsünülebilir) (Aktar, 2005b: 139). Dogal olarak Anadolu’ya yerlesen insanlar, daha önce uzagında oldukları yasam standartlarına uyum saglamakta zorlanmıslardır. Yapısal ikinci problemse Türkiye’ye gelen göçmenlerle ilgili bilgi eksikliklerinin sonucunda yasanan iskân sorunları olarak saptanmıstır; keza göçmenler arasında da kendi kültürlerine hiç uygun olmayan yörelere yerlestirilenlerin sayısı bir hayli fazladır. Bu sorunu su sekilde katmerlendirebiliriz; cumhuriyetin kurulmasıyla Türkiye hem toplumsal, siyasal ve ekonomik hayatta önemli bir kavsaga girmekte, hem de yeniden yapılanan bu yapı içerisinde mübadiller yeni bir forma bürünmeye çalısmaktadır. Bu yüzden mübadillerin sorunları, normal kosullara sahip olmadıklarından daha da artmaktadır. Saglıklı bir iskân politikasının yapısal olarak üçüncü engelini bu görev için tayin edilen memurların niteligi olusturur; bu kisilerin arasında ordudan ayrılanlar, emekli askerler ve isinden tasfiye edilmis eski memurlar da bulunmaktadır (Aktar, 2005b: 141). Ayrıca iskân sürecinde görev yapan memurların islerinde yetersizligi de mevcut sorunların artmasına neden olmustur. Yukarıda belirtilen engellerin bir uzantısı olarak mübadiller, sanıldıgı gibi Yunanistan’a göç eden Rumlardan sayıca az olmalarının avantajını kullanarak Anadolu’ya yerlesmemislerdir. Anadolu’nun mübadillerin yerlesmesi için çesitli yerlesim tasarımlarına ayrılmasının en önemli sebebi, Rumlar göç ettikten sonra kalan malların dagılımından kaynaklanmaktadır (Arı, 2003: 53). Böylece Anadolu’ya gelen göçmen grubun buralara yerlesebilecegi düsünülmüstür. Lozan Protokolü’nde saptanan maddelerin içerdigi belirsizlikler beraberinde göç edecek kisilerin mallarının degerinin nasıl saptanacagı, tasfiye islemlerinin hangi yollarla yapılacagı gibi soruları da getirmistir. Uygulanan yöntem, bu soruların arkasından gelebilecek farklı sorunların çözümünün komisyonlara bırakılması olmakla birlikte, bu kez 4 4 de her komisyonun içerikte farklı yapı sergilemesi problemi ortaya çıkmıstır; çünkü bunlar, hos olmayan çesitli davranıslara açık uygulamalardır. Göçmenlerin Türkiye’ye bir an önce getirilmesi gerektiginden malların saptanması konusunda uygulamada antlasmadan daha farklı bir yöntem izlenmek zorunda kalınmıstır ki Müslüman grup mallarını çogu zaman kendisi tespit edip, kendi semtinin ihtiyar heyeti üyelerine teslim etmistir. İhtiyar heyeti de kendilerine sunulan bu beyannameleri komisyonlara iletmistir. Sistemin bu sekilde islemesindeki en büyük neden, komisyonun tek tek sahıslara ve ailelere ait malları saptamasının çok uzun zaman alabilmesi riskidir (Arı, 2003: 72, 73-75). Yunanistan’dan gelirken göçmenlerin ellerinde olması gereken belgeler su sekilde sıralanmıstır (Arı, 2003: 89, 90): 1. Aile Kimlik Belgesi, 2. Ası Belgesi, 3. Tasfiye Talepnamesi, 4. Yunan makamları tarafından Müslümanların mallarına karsılık verilmis olan çesitli makbuz ve resmî tutanaklar. Tüm bu maddelere ek olarak belirtmek gerekir ki Türkiye’ye gelir gelmez göçmenlere “ilgili iskân müdürlügünce ası durumunu ve iase edildiklerini gösteren bir baska kimlik daha…” verilmektedir (Arı, 2003: 90). Bu kimlik tam anlamıyla bütünü kapsamasa da modern devlet yapısının ‘insan’ üzerindeki nüfuzunun temsilidir. Mübadiller de bu modernlesen devletin sınırları içerisine dâhil olduklarından, ellerinde bulunan belgelere karsın kimliklerinin üstüne bir kimlik daha eklenmistir. 5.4 Mübadillerin Anadolu’ya Göç Etmesiyle Gelisen Ortam Bu insanların “zorunlu göçmen” olarak seçilmesinin baslıca nedenlerinden birinin, kullandıkları lisanın göç edecekleri ülkedeki insanların lisanından farklı olsa da kendilerini daha yakın hissetikleri kültürün, yasadıkları ülkelerin kültür yapısı olmamasından kaynaklanabilecegini uluslasma baslıgı altında belirtmistik. Anadolu halkı her ne kadar savaslardan son derece zarar görmüs ve yorgun olsa da mübadilleri genel olarak sıcak, hosgörülü yaklasımlarla karsılamıstır. Nasıl ki kamuoyunda mübadillerin Anadolu’ya gelisleri ile beraber toplum içinde heyecan bas göstermis ve halk elinden geldigince göçmenlere yardım etmeye çalısmıstır (Arı, 2003: 90). Hatta mübadiller 4 5 için yardım kampanyası düzenleyenler sadece Türkiyeli Müslümanlar degildir; Museviler de hahambaslarının öncülügünde bir yardım kampanyası baslatmıslardır (Gökaçtı, 2004: 190). Gökaçtı ve Arı, mübadillerin iskân edilecekleri yerlerdeki evlere yerlesememelerinin nedenini, bu mekânların “fuzuli isgal” altında olmasına baglar (Gökaçtı, 2004: 195 ve Arı, 2003: 105). Oysa bu evleri, haksız yere isgal eden fırsatçıların dısında Türkiye’ye özellikle Kafkaslardan gelen göçmenler basta olmak üzere savas döneminde zarar gören felaketzedeler, İzmir yangınında evlerini kaybeden harikzedeler ve mülteciler de kendilerine mesken edinmislerdir. Gerçi Kemal Arı’nın da belirttigi gibi bazı evler yerli halka kiralanmıs olmasının yanında hükûmetin de yerlestirme çalısmalarında yanlıs uygulamaları olmustur (Arı, 2003: 115). Bu haklı açıklamaların yanında hatırlanması gereken bir durum var; o da dönemin zorluklarını salt mübadillerin degil; dili, dini, ırkı, uyrugu ne olursa olsun bu topraklar üzerinde yasayan bütün insanların yasamıs oldugudur. Bunun dogal bir sonucu olarak, daha iyi yasam kosullarına ulasmak için kendilerine bosluk açmaya çalısmaları pek yadırganmamalıdır (en azından bulundugu veya baglı oldugu konum ne olursa olsun her türlü fırsatçıyı bir kenara bırakırsak o günleri yasayan bir grup insan için bunun düsünülmesi gerekir). Savastan zarar gören masum halkın dısındaki bazı güçlerin Rumlardan kalan yerleri isgali, farklı bir degerlendirme boyutunu gerektirir. Nitekim Rumlarla Ermenilerin büyük çogunlugunun Anadolu’yu terk etmesinden sonra, onlardan geriye kalan bos arazi ve evleri ‘yerel düzeyde güçlü’ ya da ‘politik baglantıları kuvvetli’ sahıslar elde etmislerdir. Bu tespitlere, Mübadele ile birlikte bu malların devletin mülkü hâline gelerek uluslasma sürecine dâhil oldugunu da eklemek gerekir (Keyder, 2005: 62). Mübadillerin iskânı esnasında çesitli gazetelerde çıkan haberlere göre komisyon üyelerinden Tevfik Rüstü Bey ve Mösyö Papas arasında bir anlasma yapılmıstır. Bu anlasmaya göre; Türkiye’den kaçan Rumlar geri dönüp, mallarını tekrar alabileceklerdir. Bu haberlerin kamuoyuna yansımasıyla birlikte mübadiller karara yogun tepki göstermislerdir; çünkü hem yurtlarından olmuslar hem de yeni yurtlarında mülksüz kalma riski ile karsı karsıya kalmıslardır (Gökaçtı, 2004: 216, 217). Bu olay her ne kadar dogrulugu tartısılabilecek bir haber olsa bile, mübadillerin Anadolu’ya yeni gelmis olmalarına ragmen burayı benimseyip sahiplendiklerine de delalet eder. 4 6 5.5 Lozan Mübadelesi’nin Türkiye’ye Çesitli Açılardan Yansıması Yunanistan’a göç eden halkın Yunan toplumunun hayatına etkisi, Türkiye’ye göç eden grubun Türk toplumuna etkisinden daha fazladır (Keyder, 2005: 59). Bu etkinin en önemli nedeni, daha önce Hirschon’un sözü edilen asitmetrik sonuçlarından ileri gelir: İki ülkenin birbirlerinden karsılıklı aldıgı göçmen sayısı arasında tahminlere göre üç kat kadar fark vardır. Ayrıca baska bir asimetri de Yunanistan ve Türkiye’nin genel nüfusu arasındaki farktır; Türkiye savaslarda ve savasların sonrasında birçok insanını kaybetse dahi mübadiller, maddi ve manevi olarak toplum içinde daha küçük bir alan isgal etmektedir. Uluslasma adına gerçeklestirilen bu degis tokusun Yunanistan ve Türkiye’deki geçis süreci birbirinden farklılık gösterir (Keyder, 2005: 60): Yunanistan, ulusal devletin gerçek özelliklerine Türkiye’den daha önce ulasmıstır. Yunanistan’a göç eden Ortodoks Rumlar hazır yapının içine bir sekilde dâhil olduklarından edebiyat, kültür, müzik gibi alanlarda kendilerini Türkiye’ye göç eden Müslümanlardan daha önce gösterebilmislerdir. Buna mükabil Müslümanlar, kendilerini bu çesit hazır bir yapının degil de ulus devletin olusumundaki en önemli halkalardan biri olarak bulmuslardır. Uluslasma kavramını ve Osmanlı uluslasmasını degerlendirdigimiz bölümde vurguladıgımız gibi, mübadillerin Türkiye’nin ulus-devlet olma sürecine etkisi yüksektir. Göçmenlerin yerlesmelerini sagladıktan sonra üzerinde durulan ilk islerden biri, toplum içindeki etkinligini artırabilmek amacıyla onları üretici konumuna getirebilme adına yapılan çalısmalardır (Arı, 2003: 129). Onları üretken hâle getirmek, özellikle o dönemin kısıtlı ekonomik kosullarına sahip Türkiye’si için gerçekten güçtür. Bir kere Mübadele edilen halk, ekonomik anlamda Rumların bosalttıgı alanı esit kosullarla doldurabilecek niteliklere sahip degildir; nitekim daha önce de dikkat çektigimiz gibi aileler, ticaretle ugrasmıs olan Rumların aksine çiftçi kesiminden olusmaktadır. Rumların Osmanlı’da ticaret kollarını ellerinde bulundurmalarından dolayı onların gitmesiyle bu alanlarda büyük bosluklar olusmustur. Mübadillerin çiftçi insanlar olmaları, onların Rumlardan arta kalan tarım topraklarını paylasmalarında sorunlar yasamalarına ve göçmenlerin ekonomik yönden üreticiye dönüsmeleri sürecinde, tarımsal üretim açısından Türkiye’nin Yunanistan’a oranla daha fazla sorunla bogusmak zorunda kalmasına neden olmustur (Arı, 2003: 130). 4 7 Mübadillerin farklı toplum kesimlerinin özelliklerine sahip olmaları, onların bosta kalan bu ticaret aglarından faydalanamamalarının etkenlerinden biri olarak görülebilir; ancak bu yeterli bir sebep olarak ele alınmamalıdır. Bu konuyla ilintili olarak Çaglar Keyder dönemin Türk ticaret yapısı ile ilgili su noktaları imlemistir (Keyder, 2005: 63): Dönemin Müslüman is adamları, olusum asamasında olan yeni ekonomide kendilerine is fırsatları yaratmayı basarmıs olmalarının yanı sıra, devlete Rum tüccarlara oranla daha baglı olmalarının avantajını kullanarak Rumlardan arta kalan ticaret aglarını elde etmekle kalmayıp, politik düzlemde de kontrol mekanizmasına dâhil olabilmislerdir. Tekrar etmeliyiz ki Türk burjuvazisi, daha sonraki yıllarda farklı yapılara bürünse de bu dönemde devlet eliyle olusturulmustur. Göçmenler; Anadolu’ya gelene kadar yasadıkları zorlukların yanında, burada sistem eksikliginden kaynaklanan sorunlarla da bas etmek zorunda kalınca oldukça güç durumlara düsmüslerdir (bir grup göçmen boslukları kullanarak yüksek gelir elde edebilmistir; fakat bu durum genele yayılmamalıdır). Bu sebeple bir kısım mübadil; hayatlarını tamamiyle degistiren dıs göçün ardından daha iyi hayat kosullarına ulasabilmek, is olanaklarını artırabilmak, tanıdıklarının yakınında olabilmek gibi nedenler adına bir de iç göç yasamak zorunda kalmıstır (Arı, 2003: 147-158). Hatta iç göç sebebiyle 28 Ekim 1925 tarihinde Türkiye’ye daha önceden gelmis ve daha sonra gelecek olan göçmenler için, göç ettikleri yerde bes yıl süreyle oturmaları zorunlulugu getirilmistir (Arı, 2003: 155). Türkiye ve Yunanistan arasında imzalanan Lozan Sözlesmesi’nden sonra bu antlasmayı tamamlayıcı nitelikte olan bir antlasma daha imzalanmıstır. Bu antlasma 10 Haziran 1930 tarihli Ankara Anlasması’dır (Arı, 2003: 161). Bu sayede İstanbul Rumları ile Batı Trakya Türkleri ‘établis’ nitelemesiyle tanımlanmaya baslanmıs, mübadillerin mülkiyet hakları tamamen Yunan Hükûmeti’ne, buradan giden Rumların malları da Türk Hükûmeti’ne devredilmistir (Arı, 2003: 162).19 Bu anlasmayla beraber iki ülke arasında Mübadele’den kalan pürüzler de yok edilerek, göçmenlerle ilgili uluslararası yasal problemler tamamen çözüme kavusturulmus gibi gözükmektedir. 19 Bu konuda Pavlidis ve Zengin, Mübadele Sözlesmesi’nin 2. maddesine göre sadece İstanbul’da yasayan Rumlar için “établi” yani “yerlesmis” sıfatının kullanıldıgını belirtirler (Pavlidis, 1997: 16 ve Zengin, 1998: 187, 188). Ancak maddede açık bir sekilde hem 1913 Bükres Antlasması ile çizilen sınırın dogusunda kalan Batı Trakya’daki Müslümanlar hem de 30 Ekim 1918’den önce İstanbul’da oturan Rumlar için kullanılmıstır (http://www.lozanmubadilleri.org/anlasma.htm). 4 8 Mübadele kararı verilmeden önce de Yunanistan’dan Türkiye’ye göçler olmustur. Basta Selanikli is adamları olmak üzere ticaretle ugrasan bazı kisiler, Mübadele’yi beklemeden Türkiye’ye göç etmisler ve ‘devlet’in de destegiyle Türkiye’nin sanayilesmesinde öncü rolü üstlenmislerdir (Gökaçtı, 2004: 265-267). Bu sayede iki ülkede de yeni olusumların katmanları arasındaki yapıstırıcı niteligi gören ve Türkiye’de, Ece Ayhan’ın sözlerinde oldugu gibi âdeta “gizli bir vezin geregi” mübadil olarak adlandırılan göçmenler, yavas yavas istenilen bagı olusturmaya baslamıslardır. Mübadele Sözlesmesi’nden hem önce hem de sonra göçün insanlar üzerindeki fiziksel olarak hasar bırakıcı etkilerinden biri de saglıksız kosulların neticesinde ortaya çıkan hastalıklar ve bu hastalıkların akabinde gelen ölümlerdir (Türker, 1998: 36). Bu yüzden pek çok aile parçalanıp dagılmıstır. Bu fiziki harabiyet kaçınılmaz olarak kusaklardan kusaklara aktarılan ruhsal sorunları da beraberinde getirmistir. 5.6 Zorunlu Göçün Mübadillere Manevi ve Kültürel Etkileri Göç olgusunun insan hayatına baslı basına bir etkisi oldugunu önceden açıklamıstık. Bir göç türü olan Mübadele, Anadolu’ya gelen insanların hayatını deyim yerindeyse ters yüz etmistir. Kemal Arı’nın da isaret ettigi gibi Mübadele’yle birlikte gelen göçmenler toplum yapısında önemli uyum sorunlarının dogmasına neden olmuslardır (Arı, 2003: 164). Bu toplumsal uyum sorunu ise bilissel etkilerden uzak tasavvur edilmemeli; aksine bir bütün olarak ele alınmalıdır. Göçmenlerin yerli halkla kaynasmasıysa kimi zaman daha zor kosullarda gerçeklesmis, kimi zaman daha kolay olusagelmistir. Eger topluluk hâlinde bir göç yasanmıssa göçmenlerin kendi kültürleri daha baskın gelmekte, parçalanmıs olarak göç etmislerse de yerli halkın kültürünü benimseme yönünde bir egilim gözlemlenmektedir (Arı, 2003: 167, 168). Bu egilimin yanında “kisi”, en nihayetinde insan teki oldugu için her ne kadar grup içinde kendi kültürel varolusunu gerçeklestirse de toplumla uyum içerisinde bir gelisim sergilemiyorsa (toplumsal uyumdan kastımız, belli bir dizgeye eklemlenen bir parça olmak degildir), psikolojik açıdan yıkıma ugramaması düsük bir olasılıktır ki aykırı kimliklerde buna kolaylıkla rastlayabiliriz. Bu uyum sürecinde özellikle de yerli köy halkı da teknik anlamda kendine ait bazı kültürel benimsemeleri bırakıp, göçmenlerin kültürüne yönelmistir (Arı, 2003: 169). 4 9 Yasadıkları kimlik çatısmalarını simdilik bir kenara bırakırsak, kimliklerini gizleme mecburiyeti hissederek de ayakta kalmaya çalısanların sayısı azımsanamayacak kadar çoktur. Genç mübadiller, Yunanca’yı anadilleri gibi iyi konusabildiklerinden; kimi zaman gerçek kimliklerini gizleyip Rum ustalarının yanında çalısmıslar ve çesitli zanaat dallarında usta olabilmislerdir (Gökaçtı, 2004: 260). Adaptasyon sürecindeki bir toplulugun kendisi için böyle bir çıkar yolu seçmesinin sebepleri olmalıdır. Her seyden önce toplumun her kesiminden aynı tepkiyi alamamaları buna etken etmis olabilir. Önceleri fiziksel açıdan kendilerini koruyabilmek daha sonraları da benliklerine gelebilecek zararları minimalize edebilmek için böyle bir tavır gelistirmeleri psikolojik açıdan dogaldır; çünkü insan, dogası geregi kendini güvenli bir uzamda hissetmek ister, güvenli ortam ise en yakın çevre olan aileden baslar. Göçmenlerin hayatı daha bu güvenli ortamın olusum sürecinde sekteye ugramıs; aileleri “çagın kosulları geregi” parçalanmıstır. Geriye dönük bir sistemle olayları anlamdırmak bizler için daha kolaydır, oysaki o dönemde bu kadar zorlugu yasamıs bir kisi için yasadıklarını dünya konjonktöründe siyasi kosulların zorunlulugu olarak görmesi çok zordur. Her an açlık ve yoklukla yüz yüze kalabilme olasılıgı içinde bulunmak ise, bireyin birincil ihtiyaçlarını yerine getirememesiyle karsı karsıya kalması riskinden daha öte bir anlam ifade eder. Yine toplum tarafından dıslanmaları, zaman zaman hakarete ugramaları da onları olumsuz yönde etkileyerek, ‘yabancılasma’larına neden olmustur. Mübadiller topluma yabancılasmalarıyla birlikte, karsılastıkları toplulukların tam anlamıyla içlerine nüfuz edememeleri sebebiyle kendi içlerindeki küçük gruplara daha fazla baglanmıslardır. Bunu bir koruma çemberi olarak tasavvur edebiliriz ki çevreden gelebilecek zararlara karsı toplu hareket etme dürtüsünü de içinde barındırır. Bu açıklamalarımızdan göçmenlerle yerlilerin birbirinden bıçakla kesilmis gibi ayrılmıs oldugu izlenimi edinilmemelidir, zaten zamanla karsılıklı kültürler melezlesmis ve kaynasmalar had safhaya çıkabilmistir. Cumhuriyet’in ilk dönemlerinde yasayan mübadillerin hayata karsı durusunda dikkatimizi çeken baska bir unsursa yasadıkları olayların neticesinde bunları tekrar yasamamak ya da riski en aza indirmek için devlete yakın durma hissiyatıyla hareket etmis ve bu çabalarının da karsılıgını almıs olmalarıdır (Gökaçtı, 2004: 271-279). 5 0 Mübadillerin yasadıgı kültürel sorunların belki de en önemlisi lisan problemleridir (Göakçatı, 2004: 281-283). Bilindigi gibi insan bir kültür varlıgıdır ve bunun kurulmasındaki en önemli bilesenlerden biri de dil’dir. Dil sorunları da göçmen halkın toplumun öteki kesimlerine yabancılasmasına olumsuz anlamda katkıda bulunmaktadır. Kendi dünyasına “ait olanları” yitiren göçmen, öteki dünyalara “ait olmak” için gerekli donanıma sahip olamadıgından (donanımlardan biri lisandır), kendini aidiyetsizlik sürecinin içinde kaybolmus hissedebilmektedir. Yunanistan ve Türkiye’de yasayan insanların Mübadele’ye daha en basından farklı yaklastıgını dil konusunda gösteren bir örnek olarak göçmenlerine mübadil / mülteci adlandırmalarıyla yaptıkları ayrı hitapları verebiliriz. Yunanların Rum göçmenleri mülteci olarak adlandırması, birbirine örgülenmis olan dil ile kültür arasındaki iliskinin iyi bir örnegidir. 5 1 6 MÜBADELE’NİN TÜRK EDEBİYATI’NA YANSIMASININ GENEL BİR ANALİZİ Batılılasma sürecinde Batı’nın sanayi, siyaset ve benzeri alanlarda geçirdigi çagdaslasma etkinlikleri Osmanlı’ya uygulanmaya çalısılırken, bir yandan diger alanlara yansıyan bu tesir, edebiyatımızda da görülmüstür. Batı’da “roman”ın geçmisi siir, tiyatro türleri gibi çok eskiye gitmemekle birlikte, Türk Edebiyatı’ndaki yeri çok daha yenidir. Batılılasma sürecinde devlet yapısının yukarıdan asagıya yayılan sistemi içerisinde bir grup Türk aydını tarafından hem çeviri hem de ilk tecrübeler yoluyla roman, hikâye ve tiyatro eserleri yayımlanmıstır. Türk Edebiyatı’nın genel yapısına kus bakısı göz atıldıgında -Servet-i Fünûn gibi II. Abdülhamit Dönemi’nin İstibdat yönetimi zamanında kendi içine daha dönük dönem yapılanmalarını özel bir konumda degerlendirip bir kenarda tutarsaközellikle Millî Edebiyat ve Cumhuriyet Dönemi basta olmak üzere “tarih ve edebiyat” iliskisi baglamında üretilen eserlerin tarihi oldukça eskiye gider. Dolayısıyla Türk Edebiyatı’nda iskeletini tarihsel veya tarihî gerçekliklere yaslayan yahut da bu gerçeklerden esinlenerek meydana getirilen, kısaca tarihle bir sekilde ilintili eserlerin varlıgının önemli ölçüde oldugunu düsünüyoruz. Bu eserlerin çogunda tarihsel unsurlar gerçege baglı kalınarak ele alınmıstır, bunun dısında postmodern eserler basta olmak üzere bazı romanlarda ise tarihsel ögeler daha çok “kurgu”nun gerektirdigi “oyun” için kullanılabilmektedir. Türkiye’nin cografyasının tarihî yogunlugu süphesiz sanat eserlerini de bir ölçüde etkilemistir. Kanaatimizce Cumhuriyet Dönemi’nin yönetimi ve devleti destekleyen romanlarını kenarda tutarsak, siyasal hayatta yasanan ve toplum hayatını derinden etkileyen olaylar hem nitelikli kurmaca ürünler açısından hem de bu metinlerin ikincil kaynakları açısından hâlen yeteri kadar irdelenmemistir, öyle ki toplum bilincinde ve bilinçaltında hâlâ nitelikli ve derinlikli degerlendirmesi yapılması gereken anılar bulunmaktadır. Tarih - roman sarmalının bir uzantısı olarak 1990’lı yıllardan beri hız kazanan bir ivmeyle Lozan Mübadelesi’ni konu edinen yapıtlar da Türk Edebiyatı içerisinde kendine yer bulmakla birlikte; Mübadele’nin tarihsel çizgisini göz önüne alırsak, bu baglamda üretilen yapıtlar için geç kalmıs bir yansımadır. Geç kalmıslıkla alakalı olarak Herkül Millas, Mübadele’den 1960’lı yıllara kadar geçen hemen hemen kırk senelik zaman diliminde 5 2 yalnızca ‘birkaç cümleyle Mübadele’den söyle bir ancak bahsedildigine’ isaret eder (Millas, 2005c: 130). Yunan Edebiyatı’nın isleyisi ise Türk Edebiyatı’yla mukayese edildiginde tematik nitelikleri açısından farklı yapıda bir tarihî roman / tarihsel roman seyridir. Mübadele’nin gerçeklesmesinin ardından kısa bir süre içerisinde Yunanistanlı yazarlar (ilk yıllarda Anadolu’dan göç eden yazarlar agırlı olarak bu konuda ürünler vermistir), hızla tarihsel fonunu Mübadele’nin olusturdugu çesitli eserler üretmislerdir ki bu yazarlardan bazıları söyle sıralanabilir (Millas, 2005c: 126-129): “I. Venezis, S. Doukas, S. Mirivilis, F. Kontoglou, D. Sotiriou, L. Nakou, P. Prevelakis, Y. Theotokas, N. Kazantzakis, M. Loudemis, Ch. Samoulidis, T. Athanasyadis, A. Nenedakis, A. Kurtyan, Y. Andreadis, M. Veinoglou, K. Zarokosta.” Bu yazarlar arasında Türkiye’de en popüler isimler Dido Sotiriou ve Nikos Kazantzakis’dir; ancak çeviribilim açısından su saptamayı belirtmeden de geçmemeliyiz ki onların anlatılarının Yunanca asılları ve Türkçe çevirileri arasında bazı imgesel farklılıklar bulunmaktadır [Yunanca eserlerin Türkçe’de sansürlenmesi konusuna Millas’ın bir degerlendirmesinde de deginilmektedir (Millas, 2005a: 151-163)]. Bu yazarların eserleri Türkçe’ye aktarılırken çevirmenler ve yayınevleri tarafından sansürlenmekte, bunun sonucunda da Yunanca eserlerdeki Türk imgesini algılamamızda farklılıklar olusmaktadır. Böyle bir uygulama yöntemi seçilmesindeki amaç, herhangi bir sekilde yasalar tarafından kovusturmaya ugramamaktır. Çeviride bu sistemin benimsenmesi sonucunda ise eserler, yazarlarının ilk ürettigi ürünlerden farklılasarak bir nevi farklı yapıtlar hâline, çevirmenler de bir nevi eserin ikinci yazarına dönüsmektedir. Yunan Edebiyatı’nda Mübadele’ye yönelik ilgi giderek azalmasına ragmen (Millas, 2005c: 126) Türk Edebiyatı’nda bu ilgi tersine bir akısla artmaktadır. Bir toplumun yazarlarının bu derece önemli bir konuyla oldukça geç bir tarihte ilgilenmelerinin çesitli sebepleri olmalıdır. Millas, 6 madde halinde bu sebepleri açıklar (Millas, 2005c: 132, 133). Bu maddeler; Yunanistan’ın Türk-Yunan Savası’nda kaybeden taraf olması, Türkiye’ye göçün Yunanistan’a oranla daha kontrollü olması, Türkiye’nin Balkan Savasları dolayısıyla daha önceden çesitli göçler yasaması, Rumlar arasında okuma yazma oranının daha yüksek 5 3 olması ve o dönemlerde Türkiye sınırları dısındaki Türklerle ilgilenmenin hos karsılanmaması seklinde özetlenebilir. Bizim fikrimize göre bu maddelerin en önemlilerinden biri Yunanistan’ın Anadolu’yu isgal etmesinin sonucunda Megali İdea20 düsüncesinin hayat bulamaması, bunun neticesinde de Türklerle Yunanlar arasında yapılan savasta Yunanistan’ın umulmadık bir hesapla kaybının daha fazla olmasıdır. Bu sekilde toprakları Ege’nin batısında kalan Yunanistan için Türkiye, ulus devlet olma sürecinde ‘öteki’ hâline dönüsmüstür. Nedret Kuran-Burçoglu’nun da (Kuran-Burçoglu, 2005) “İmgebilim” üzerinde dururken isaret ettigi gibi toplum tarafından kalıplasmıs yargılar olusturulmasında öteki tarafın düsman olarak algılanmasında edebiyat ortamı yardımcı bir rol üstlenmektedir. Yunan toplumunun uluslasma sürecinde birlestirici unsuru olusturan bu imgeyi besleyen tarihî olaylardan biri Lozan Nüfus Mübadelesi’dir; keza Mübadele’den kısa bir süre sonra bu konuyla ilgili eserler de üretilmeye baslamıstır. Türkiye’de ise nesnel zaman algısının ötesinde, zamanın ruhu dönemin sisteminde farklı algılandıgı için edebiyatçılar da baska temalar kullanma yoluna gitmislerdir. Özellikle o yıllarda Cumhuriyet’in kurulusunu destekleyici nitelikte eserler ön plandadır, nitekim bir önceki dönemde de Millî Mücadele’yi destekleyen eserler dikkati çeker. Hatta Halide Edip gibi Millî Mücadele sürecinde yönetimle ve halkla bütünlesmis yazarlar daha sonra yönetime aykırı kalabilmistir. Bunun yanında daha sonraki yıllarda Mübadele konusuna deginilmemesinde yine Türkiye’nin “siyasî hassasiyetler”i de söz konusu olabilir. Tüm bu ifadelerimizin dısında bu topraklarda yasanmıs tek önemli olayın Mübadele olmaması da etkilidir; keza sadece Cumhuriyet tarihine bakıldıgında bile çok hareketli bir cografyada yasanıldıgı görülebilir. Bu ahvalin bir uzantısı olarak sözünü ettigimiz tarih ve roman iliskisi ile ilintili eserlerin yelpazesi de genislemistir. Nitekim baslı basına “göç” olgusunu Türkiye’nin yasadıgı farklı açılardan konu edinen siir, roman ve hikâyeler de mevcuttur. Yunanistan’ın ulusal kimlik konusunda daha bütünlüklü bir devlet olması da onların Mübadele konusunu daha erken ele almasının nedenlerinden bir digeridir (Millas 2005b: 342). Daha önce açıkladıgımız gibi Osmanlı Devleti’nin uluslasma / Batılılasma süreci, bu sürecin devamında (sonucunda degil; çünkü Türkiye Devleti için de bu süreç devam etmektedir) Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulması ve ulusal yapının topluma benimsetilmesi 20 Konumuzla baglantılı olarak Megali İdea fikri kısaca söyle özetlenebilir: Yunanistan’ın baskenti İstanbul olan bir devlet kurma mevhumudur (Demirözü, 2005: 157). 5 4 oldukça çetrefilli olmustur. Dolayısıyla Türkiye’nin ulusal yapısını / kimligini destekleyen noktalar Yunanistan’ınkilerden farklılasmaktadır. Bazıları kapsamlı olmamakla beraber ’80’lerden sonra Mübadele’yi konu edinen kitaplar sunlardır (Millas, 2005b: 334-339): Fikret Otyam’ın Pavli Kardes (1985) adlı romanı, Salim Sendil’in Karagedik (1980) adlı kısa öyküsü, Mario Levi’nin En Güzel Ask Hikâyemiz (1992) ve Mehmet Eroglu’nun Yürek Sürgünü (1994) adlı romanları, Feride Çiçekoglu’nun Suyun Öte Yanı (1992) adlı yapıtı yayınlanmıs bu kitaplardan ön plana çıkanlardır. Öteki yazarlar ve eserleri de genel hatlarıyla söyle sıralanabilir (Millas, 2005c: 143): Barıs Balcıoglu, Çayınızı Türkçe mi alırsınız? (1996); Oya Baydar, Hiçbiryer’e Dönüs (1998), Yigit Okur, Hulki Bey ve Arkadasları (1999), Sergun Agar, Askın Senaryosu Selanik’te Kaldı (2001), Rıdvan Akar, Bir Irkçının İhaneti (2002). Bunlara eklememiz gereken diger bir yapıt da Kemal Anadol’un Büyük Ayrılık (2003) adlı romanıdır. Türkiye açısından bu konuda bir miktar Dogulu diye tabir edilen tutumu da görmekteyiz; bu özellik, olayları nedenleri ve sonuçlarıyla yeteri kadar irdelemeden benimseyebilme özelligidir. Bunun dısında Türklerin göçebe yapısı, yani göç kavramının bilinen tarihlerinden beri hayatlarındaki baslıca olgu olması da Mübadele’yi gölgeleyip, bilinçaltına bir sekilde itmis olabilir. Yunan toplumunda salt edebiyat alanındaki çalısmalar degil Mübadele üzerine yapılan tarihî / sosyolojik metinler de dikkati çeker; bunlar arasında birinci kusak göçmenlerin agzından derlenen sözlü tarih çalısmaları da yer tutar ki Mübadele’yi irdeleyen tüm bu metinler göç öncesinde, esnasında ve sonrasında yasananların toplumun zihninde sürekli olarak yinelenmesini saglar. Ayrıca Mübadele’nin üzerinden henüz çok az zaman geçmesi dolayısıyla nesnel bir tutum edinmek de bu yazarlar için güç bir kosuldur. Bu açıdan Türk yazarları, her iki ülkenin olayları konu edinme egilimlerini de düsünürsek daha uzak bir zaman diliminden olayları degerlendirebilme sansına sahip olmaktadırlar. Bunun yanında bir toplum, kendi tarihini pek çok nedenden ötürü aynı oranda ve zamanlarda sindiremeyebilir; üstelik Mübadele gibi çok önemli bir olayı da toplum nezdine sunabilmek için önce yazarın bu olguyu sindirmis olması gerekmektedir. Yukarıda Mübadele ile Türk Edebiyatı arasındaki iliskiye genel hatlarıyla deginmis olmakla birlikte, asıl amacımızın daha özel açılardan da bu konuyu degerlendirmek 5 5 oldugunu belirtmistik. Edebiyat eserlerini irdelerken kurmaca olduklarını daima göz önünde bulundurmak gerekir; çünkü bir edebiyat metni hiçbir zaman tarih, sosyoloji ya da siyaset metni özelliklerini aynen tasımak yükümlülügünde degildir. Bu ifadeden anlatmak istedigimiz yazarların önemli tarihî hataları degildir; bir metinde anakronizme yer vermek farklı, yazarın eserini yazmadan önce yeterli arastırmayı yapmayıp bilinçsiz bir sekilde yanılgılara düsmesi farklı bir olgudur. Keza bu yanılgılar metin içerisinde imgesel açıdan önemli hataları da dogurabilir. Bu minvalde tezimizin kapsamı dogrultusunda seçtigimiz eserleri sırasıyla irdeleyecegiz. devamı yarın